17. Is het 'ex vriend', 'ex-vriend' of 'exvriend'?

Het is ex-vriend.

Een samenstelling wordt aaneengeschreven. Een samenstelling is een combinatie van woorden die ook als apart woord kunnen voorkomen: minimuminkomen, informatiedistributiesysteem. Een samenstelling heeft één hoofdklemtoon. Als de woorden afzonderlijk gebruikt worden, krijgen beide woorden een eigen klemtoon. Vergelijk de combinaties in Dit echtpaar is een echt paar of Mijn oudelui zijn nog lang geen oude lui.

Mede onder invloed van het Engels, waar samenstellingen doorgaans een spatie krijgen, wordt in het Nederlands vaak ten onrechte ook een spatie gezet. We krijgen dan systeem ingenieur (system engineer) of spellingen als dag schotel en wild menu, die tot aardige tafelgesprekken kunnen leiden, met als voorspelbaar topvoorbeeld dat bij naakt modeltekenen meer blote figuren aanwezig zijn dan bij naaktmodeltekenen.

Dus moet het exvriend zijn? Nee, er zijn samenstellingen met een bijzondere structuur. Bijvoorbeeld een samenstelling waarbij het eerste deel aangeeft dat het tweede deel niet, niet meer of nog niet het geval is. Deze bijzondere samenstellingen vormen een uitzondering, en krijgen een streepje. Enkele voorbeelden:

adjunct-chef, aspirant-koper, assistent-arts, bijna-akkoord, interim-manager, kandidaat-voorzitter, leerling-verpleegkundige, namaak-oploskoffie, niet-roker, non-agressie, oud-leerling.

In dit rijtje past ook ex-vriend. 

Maar de categorie '(nog) niet (meer)' is moeilijk af te bakenen. Het gaat om betekenissen als 'bijna', 'niet echt', 'tijdelijk', 'plaatsvervangend' en 'voormalig'. Omdat de categorie vaag is, bestaan er talrijke uitzonderingen. Er zijn combinaties die geen streepje krijgen, terwijl het eerste deel wel een soortgelijke betekenis heeft. Enkele voorbeelden: concepttekst, locoburgemeester, onnatuurlijk, paramilitair, pseudowetenschap, quasidiepzinning, semibungalow, vicevoorzitter.

Dus wanneer u per ongeluk exvriend schrijft, kunt u altijd wijzen op een regel die al zoveel uitzonderingen kent, dat deze er ook nog wel bij kan.

Zie over aaneenschrijven, streepje of spatie de twintig pagina's met regels en voorbeelden in paragraaf 8.3 van de Schrijfwijzer.