De woorden verschillen in betekenis.
spreekwoord
kernachtige zin met algemene waarheid of levenswijsheid (meestal van oudsher bekend)
- Na regen komt zonneschijn.
- Oost west, thuis best.
gezegde
vaste verbinding van woorden in een figuurlijke betekenis
- Wat heb ik nou aan mijn fiets hangen!
- Dat is water onder de brug.
Je zou het onderscheid ook als volgt kunnen formuleren: spreekwoorden geven een inkijkje in de filosofie van een volk, gezegden laten iets zien van de cultuur.
Een spreekwoord is altijd een mededelende zin in de tegenwoordige tijd. Als een spreekwoord een waarschuwing bevat of een moralistische strekking heeft, noemen we het ook een spreuk. Dit woord verwijst naar het Bijbelboek Spreuken, waarin volgens de overlevering de wijze koning Salomo zijn levenservaringen heeft opgetekend. Een mooi voorbeeld is Antwoord een zot niet naar zijn dwaasheid opdat jij niet wordt als hij. Met direct daarna het tegenovergestelde advies: Antwoord een zot naar zijn dwaasheid opdat hij niet wijs is in eigen ogen. (Spreuken 26: 4-5). Deze spreuken zijn goed te gebruiken in een debat als je even niet weet hoe je moet reageren op een tegenstander. Een voorbeeld van een modernere spreuk is: Elke minuut dat je je druk maakt over je verleden, gaat af van je toekomst. En de kortste spreuk is Rust roest.
Voor gezegde zijn ook andere woorden in omloop: zegswijze, uitdrukking en uitspraak. Deze woorden worden meestal door elkaar gebruikt. Als je deze woorden wilt onderscheiden, dan zou dat als volgt kunnen. We beginnen met uitspraak als het meest algemene woord. Bij een uitspraak gaat het om een citaat van een opmerkelijke formulering. Een goed voorbeeld is Als je het begrijpt, zie je het. Deze uitspraak is afkomstig van onze nationale voetbalheld Cruijff, die ook uitblonk in opmerkelijke formuleringen voor algemene waarheden en levenswijsheden. Als zo’n uitspraak bekendheid krijgt, en ook door anderen wordt gebruikt in nieuwe situaties, wordt het een (vaste) uitdrukking. Een uitdrukking is dus een opmerkelijke uitspraak die is opgenomen in onze gemeenschappelijke taalvoorraad.
Een zegswijze is een bijzondere, vaste verbinding van woorden met een figuurlijke betekenis, zoals in lachen als een boer die kiespijn heeft of ergens het groene licht voor geven. Een zegswijze en een gezegde kun je als volgt onderscheiden. Een zegswijze is een combinatie van woorden die onderdeel uitmaken van een grotere zin, bijvoorbeeld: met man en macht. En een gezegde is een hele zin, bijvoorbeeld Dank je de koekoek. Maar in gezaghebbende boeken over spreekwoorden en gezegden wordt het onderscheid ook precies andersom gemaakt.
Tot zover alles een beetje duidelijk? En hoe noemen we dan de volgende ‘uitingen’? Kies uit zes mogelijkheden: uitspraak, uitdrukking, zegswijze, gezegde, spreuk en spreekwoord.
- Niets is zo charmant als een tegeltjeswijsheid aan de wand.
- Wat een nepnieuws! Dat haalt de kapsalon nog niet!
- Als je met een olifant wilt slapen, moet je een breed bed hebben.
- Elk nadeel heb zijn voordeel.
- ‘Ja maar’ is ‘Nee’.
- Een mens heeft één mond en twee oren.
- Het is in ieder geval een uitspraak. Is de uitspraak bekend genoeg om uitdrukking genoemd te worden? Nee. Dus is het gewoon een mooie uitspraak.
- Ook hier gaat het alleen om een bijzondere uitspraak. Als die bekender wordt, en ook gebruikt gaat worden voor andere nonsens-onderwerpen, dan kan Dit haalt de kapsalon niet een gezegde worden.
- Deze uitspraak is afkomstig van de Belgische politicus en woordkunstenaar Herman de Croo. Hij bedoelde hiermee een waarschuwing te geven. Dus een moderne spreuk? Nee, want deze spreuk is nog niet overgenomen door anderen.
- Deze bekende uitspraak van Cruyff is een modern spreekwoord. Het is geen gezegde, want het heeft geen figuurlijke betekenis.
- Dit is een bijzondere uitspraak, die misschien een vaste uitdrukking kan worden.
- Hier gaat het om een uitdrukking die hard op weg is om een spreekwoord te worden met moralistische strekking: ‘niet zoveel praten’. Het is dus een moderne spreuk.
