De woorden betekenen hetzelfde, maar …
afwas
schoon te maken borden, bestek, glaswerk, schalen en keukengerei
Ach, zo’n kleine afwas, dat doen we even gezellig met de hand.
vaat
schoon te maken vaatwerk
Altijd als ik daar in de keuken kwam, stond er een enorme berg vuile vaat.
Aan vaat is goed te zien dat het vroeger vooral om ‘vaten’ ging, dus om het grotere keukengerei, en niet om borden, bestek, enz. Kennelijk werden die gereinigd met doek, kledingdeel of misschien tong. De vaat is geen vaatwerk, maar vuil vaatwerk. Want als de vaat schoon is, zeggen we schone vaat. Bij ander reinigingsactiviteiten vindt onze taal een vuile variant kennelijk niet nodig. Als tanden of schoenen gepoetst moeten worden, zouden ze in theorie ook anders kunnen heten (Zomaar een idee voor een taalcabaretier.)
Twee woorden die precies hetzelfde betekenen? Dat kan niet in deze rubriek. Dan zou onze taal toch een woord moeten laten vallen. Of er zou iets van beginnend betekenisverschil te bespeuren moeten zijn. 1. Is vaat ouderwetser? Nee, vaat komt veel vaker voor dan afwas. 2. Past het paar ‘afwas-vaat’ in het rijtje ‘gebakje-taartje’ over vroeger standsverschil in taal? Zie het Verwarwoordenboek over ‘ijskast-koelkast’, enz. Ook hier is geen aanwijzing voor te vinden. 3. Gebruik je afwas eerder voor een kleine vaat die je snel even met de hand doet? Voor deze intuïtie pleit dat je geen handvaat hebt, maar wel handafwas, hetgeen trouwens weer iets heel anders is dan een handwas.
Wel lijkt er een klein verschil in taalgebruik te bestaan tussen Nederland en Vlaanderen. In Vlaanderen zou men eerder spreken over afwas en in Nederland eerder over vaat. Maar overtuigende gegevens ontbreken. En als het om de handeling gaat, het daadwerkelijk afwassen, spreken we ook in Nederland eerder over de afwas doen dan over de vaat doen.
Dus afwas als kleine vaat? Nee, dit onderscheid blijft te vaag. Ik heb me daarom ooit aan de voorspelling gewaagd dat de vaat de afwas gaat verdringen. Ik meende daarbij twee argumenten te hebben. Ten eerste, de combinatie vaatwasser komt nu vaker voor dan afwasmachine. Ten tweede, we hebben nog andere vuile was, namelijk die voor de wasmachine of de wasautomaat. Zo krijgen we dan ‘was’ voor vuile kleding (eigenlijk dus ook ‘afwas’) en vaat voor vuil vaatwerk.
Maar uit de talrijke lezersreacties bleek toen dat er nog een ander onderscheid wordt gemaakt: de afwas doe je met de hand, en de vaat gaat in de machine. Wat mooi! Zo kunnen deze woorden ieder hun eigen leven leiden. Ik stop hier voorlopig over. Want de afwas staat er nog. Of nee: ik moet de vaat nog inruimen.
