De woorden lijken op elkaar, maar verschillen wel in betekenisnuancering.
mengeling
samenvoeging van delen die onderscheiden blijven; soms ook ‘als vanzelf of toevallig ontstaan’, soms ook ‘een beetje chaotisch’.
- Wat een opzichtige jurk, zo’n bonte mengeling van schreeuwende kleuren!
- De oppositie reageerde op het kabinetsvoorstel met een mengeling van ongeloof en woede.
mengsel
samenvoeging van delen die vaak niet meer herkenbaar zijn; soms ook ‘doelbewust tot stand gekomen’.
- Lucht is een mengsel van voornamelijk stikstof en zuurstof, met nog kleine hoeveelheden andere gassen.
- Voeg wat olijfolie toe en blijf roeren tot het mengsel glad en soepel is.
Er zijn twee verschillen in betekenisnuancering. Het eerste verschil wijst op het onderscheid tussen ‘geheel’ en ‘delen’. Bij een mengeling blijven de delen onderscheiden; ze worden niet samen één geheel. Maar bij een mengsel zijn de samenstellende delen niet meer zichtbaar; het gaat dan om het geheel. Dus in een kleurenmengsel zijn de verschillende kleuren herkenbaar, en een kleurenmenging is het resultaat van de mengmachine bij de doe-het-zelfzaak. Toch is dit onderscheid niet waterdicht. (Hoe kan het anders in natuurlijke taal?) Neem bijvoorbeeld kruidenmengsel. In gemalen speculaaskruiden zijn de verschillende onderdelen zoals kaneel en gemberpoeder, niet meer als zodanig herkenbaar. Maar je kunt ook een kruidenmengsel zaaien, en dan zijn de verschillende zaadjes wel herkenbaar. En er zou volgens dit onderscheid ook een verschil moeten zijn tussen een mengeling van waarheid en leugens en een mengsel van waarheid en leugens. In het eerste geval (mengeling) zouden de leugens dan duidelijker herkenbaar zijn. En een mengsel van waarheid en leugens zou dan geraffineerder zijn. Maar dit onderscheid lijkt toch te gezocht. Dan maar liever in dit geval mengsel als minder goed woordgebruik afkeuren.
Het tweede verschil over ‘als vanzelf ontstaan’ (mengeling) en ‘doelbewust’(mengsel) is in veel gevallen duidelijker. Maar we moeten dan wel een uitzondering maken voor de scheikunde, waarin lucht een mengsel van gassen is. En in de volgende zin denken we bij kleimengsel evenmin aan een bedoeling: Wist je dat klei een speciaal soort mengsel is: een suspensie van waterdruppels in een structuur van fijne steendeeltjes?
Sommige taalgebruikers voelen nog een ander verschil. Bijvoorbeeld het verschil tussen letterlijk en figuurlijk of tussen concreet en abstract. Zo zou dan mengeling vooral figuurlijk of abstract gebruikt kan worden. Maar dit onderscheid vindt geen steun in het taalgebruik. Zie het eerste voorbeeld over een mengeling van schreeuwende kleuren. Wel lijkt het erop dat mengsel eerder concreet gebruikt wordt, zoals in: Dit mediterrane gerecht bestaat uit een mengsel van o.a. wortel, selderij en look.
Zo aardig, onze taal kent nog tal van andere aanduidingen voor ‘menging’. Het meest bekend is mix, en het minst bekend lijkt mixtuur, een samengesteld register van een pijporgel. En dan zijn er ook nog de volgende onderscheidingen: amalgama (kwiklegering, mengelmoes), blend (van wijnen), composiet (materiaal dat bestaat uit verschillende componenten), compositum (samengesteld woord), compote (met suiker gekookte vruchten), legering (mengsel van metalen), melange (koffie), moes (boers voor compote). En dan hebben we ook nog de denigrerende woorden mengelmoes en allegaartje (nog iets denigrerender).
Tot slot nog een aardige discussievraag over het onderscheid mengeling en mengsel. Welke van de synoniemen hierboven noem je een mengsel en welke een mengeling? Ik zou zeggen: alleen compote en compositum kun je een mengeling noemen, want daarin zijn de samenstellende delen meestal nog te onderscheiden. Ja, en ook in mixtuur, maar dan alleen voor het geoefende oor. En nu maar hopen dat u met een mengsel, nee een mengeling van opluchting en verwondering deze eindzin hebt gehaald in dit samenraaapsel van synoniemen.
