Dit Verwarwoordenboek is eigenlijk een ontwarwoordenboek. Het gaat om woordparen met een onduidelijk betekenisverschil, zoals afgunst / jaloezie en bloot / naakt. Om woorden met stijlverschil, zoals keuzen / keuzes en kooplieden / kooplui. En om woorden die niet echt verschillen: direct / gelijk / meteen. Het gaat om voorzetsels: gek op, gek met, gek van. Uiteraard gaat het ook om klassiekers als hun / hen, en spellingkwesties als friet / frites en tenslotte of ten slotte.
U kunt hier kiezen uit drie tekstjes vooraf: een taalfilosofische inleiding, een ‘creationistische’ beschouwing en een voorwoord. Nee, over het verschil tussen een inleiding en een voorwoord heb ik nooit een vraag gehad.
Er is een klein betekenisverschil.
zicht
afstand waarvandaan je een object kunt zien (vanuit de spreker gedacht)
Het zicht was minder dan zestig meter.
zichtbaarheid
afstand waarvandaan een object zichtbaar is (vanuit het object gedacht)
De norm voor de zichtbaarheid van de landingsbaan wordt gesteld op 300 meter.
De woorden verschillen in betekenis.
zinledig
zonder betekenis, nietszeggend
Voor atheïsten blijft de eucharistie een zinledig ritueel.
zinloos
zonder nut, zonder zin
Met complotdenkers in discussie gaan, dat is echt zinloos.
De verwarring tussen deze woorden is wel voorstelbaar. Als iets voor jou zonder betekenis is dan kun je er ook het nut of de zin niet van inzien. En als een discussie geen nut heeft, blijft die voor de gesprekspartners zonder betekenis. Toch is het onderscheid wel zinvol. Beide woorden ontkennen namelijk een ander betekenisaspect van ‘zin’ in zinvol. Bij zinledig gaat het om ‘betekenisloos’ en bij zinloos gaat het om ‘nutteloos’.
Maar verwarrend blijft het. Want onze taal kent nog een andere betekenis van zin, zoals in zinnig (verstandig) en de ontkenning daarvan onzinnig (dwaas). Hier ter verduidelijking vijf zin-woorden in één passage:
Het blijft wel opmerkelijk dat zinnig meestal met een ontkenning wordt gebruikt. Maar daar valt verder niets zinnigs over te zeggen. Zie voor het onderscheid zinloos – zinneloos elders in het Verwarwoordenboek. Zie voor het onderscheid zinloos – onzinnig ook elders in het Verwarwoordenboek. En tot slot, er is nog een heel ander, ouderwetser woord met zin, namelijk zinnelijk. Maar dit woord heeft vooral een wellustige betekenis.
Er is een betekenisverschil.
zinloos
zonder zin, zonder nut
Volgens mij zijn dat jongeren die gewoon zin hebben in zinloos geweld.
zinneloos
zonder zinnen, redeloos
Hij ontstak in een zinneloze woede.
Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.
Er is een betekenisverschil.
zo juist
op die manier goed
Ik weet niet of het zo juist is.
zojuist
net, zo-even
Het is zojuist begonnen.
In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.
Er is een betekenisverschil.
zo lang
gaat over lengte of tijdsduur
Het duurde zo lang, dat ik maar ben weggegaan.
zolang
gedurende de tijd dat
Zolang jij zo vervelend doet, ga ik niet mee.
De combinatie zolang, zonder spatie, is een voegwoord dat een bijzin inleidt.
In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.
Er is een betekenisverschil.
zo maar
binnen korte tijd plus 'maar'
Ga jij zo maar weg; ik red me straks wel.
zomaar
zonder aanleiding
Ga jij zomaar weg, zonder iets te zeggen?
De combinatie zomaar, zonder spatie, drukt verbazing uit.
In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.
Er is een betekenisverschil.
zo min
(mogelijk) zo weinig (mogelijk)
Gelieve zo min mogelijk lawaai te maken.
zomin
evenmin
Hij kan het net zomin als zijn broer.
De combinatie zomin, zonder spatie, wijst op een vergelijking.
In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.
Er is geen betekenisverschil.
zo min mogelijk
zo weinig mogelijk
Ik probeer met de kerstdagen zo min mogelijk te eten.
zo weinig
mogelijk zo min mogelijk
Gebruik uw arm de komende dagen zo weinig mogelijk.
De uitdrukkingen verschillen niet in betekenis. Men kan eventueel onderscheid maken voor het verschil in richting. Min komt van minder; de richting is dan van veel naar weinig. In het eerste voorbeeld: van veel eten naar minder eten.
Weinig is neutraler en kan ook gaan van niets naar een beetje. In het tweede voorbeeld: liever helemaal niet bewegen, maar als het toch moet, dan zo weinig mogelijk. Dit onderscheid is echter vaak niet relevant.
Er is een betekenisverschil.
zo nodig
heel nodig; indien nodig
Hij moest weer zo nodig naar het toilet.
Zo nodig wordt er geweld gebruikt.
zonodig
zoals altijd
Hij moest weer zonodig grappig doen.
In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.
Er is een betekenisverschil.
zo veel
tegenovergestelde van 'zo weinig'
Waarom zouden er zo veel afmeldingen zijn?
Je moet zo veel mogelijk proberen rust te nemen.
De directeur verdient drie keer zo veel als de secretaresse.
zoveel
overige gevallen
Zoveel hoofden, zoveel zinnen.
Bij zoveel zonder spatie gaat het vaak om een niet nader te bepalen hoeveelheid of om een graadaanduiding. Het onderscheid blijft lastig. Want ook zoveel hoofden kun je zien als het tegenovergestelde van zo weinig hoofden. En in zo veel mógelijk verdwijnt met de nadruk op mogelijk de tegenovergestelde betekenis van zo weinig mogelijk.
Soms helpt de volgende vuistregel: schrijf een spatie als beide woorden evenzoveel klemtoon krijgen; schrijf aaneen als zo of veel alle klemtoon naar zich toetrekt. Vergelijk:
Maar de volgende voorbeelden bewijzen dat de regel lang niet altijd opgaat:
En de volgende drie voorbeelden zijn evenzovele bewijzen van het feit dat de klemtoonregel maar een gebrekkige vuistregel is.
Want in deze voorbeelden hebben zo én veel steeds een kleine klemtoon. Mocht uw collega toch een spatie schrijven waar u het liever niet doet, bedenk dan dat het beter is om niet op alle subtiele verschillen de klemtoon te leggen.
Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.
Er is een betekenisverschil.
zo ver
gaat over afstand
Lag het hotel inderdaad zo ver van het strand?
zover
tot een bepaald punt; klaar
Water, water, zover het oog reikt!
Het is zover, kom.
Als het accent op ver ligt, staat ver los van zo. Vergelijk: Plaats die asbak zo ver mogelijk uit mijn buurt, maar: Verwijder voor zover mogelijk de oude laklaag.
In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.
Er is geen betekenisverschil, maar soms wel een subtiel verschil in ‘focus’.
proberen te vinden
Gek, altijd als ik iets zoek, vind ik het op de laatste plek waar ik kijk.
proberen te vinden
Hij was zo verbijsterd dat hij moest zoeken naar woorden.
In veel gevallen maakt het weinig uit of het voorzetsel naar erbij staat of niet. Maar toch licht er een interessant verschil op. Helaas begreep ik dat nog niet goed toen ik een paar jaar geleden het paar kiezen / kiezen voor behandelde. Daar staat iets over het onderscheid abstract-concreet dat bij nader inzien weinig hout snijdt. Excuus daarvoor. Hier een nieuwe poging met ook andere werkwoorden die al dan niet een voorzetsel bij zich hebben, dus of een lijdend voorwerp (zonder voorzetsel) of een voorzetselvoorwerp. Eerst genieten. Daar is het verschil heel duidelijk.
1a Zij genieten de maaltijd in het hotel.
1b Zij genieten van de maaltijd in het hotel.
Het voorzetsel van in 1b geeft in zeker zin ook de oorzaak aan. Waardoor genieten zij? Door de maaltijd. Zo wordt genieten van inderdaad iets concreter dan genieten in 1a, dat meer de algemene betekenis ‘gebruiken’ heeft. Maar beter lijkt het om de verklaring te zoeken in de extra focus die wordt opgeroepen door het voorzetsel. Vergelijk de volgende zinnen:
2a Hij vertelt een verhaal dat wij al eerder gehoord hebben.
2b Hij vertelt over een verhaal dat wij al eerder gehoord hebben.
Het lijkt net of het voorzetsel oproept dat er meer details bij gaan komen. In 2a gaat het over het verhaal, als geheel. In 2b gaat het er juist om dat er nog iets over verteld wordt. Dit ‘oproepen van details’ noem ik bij gebrek aan beter ‘focus’. Een focus kan ook een andere inhoud hebben dan details. Kijk maar naar het volgende zinspaar.
3a Zij begint een nieuwe zaak in een andere stad.
3b Zij begint met een nieuwe zaak in een andere stad.
Wat doet het voorzetsel met hier? Er komen geen extra details. Maar de beschrijving suggereert wel meer het proces, en dat zou je ook kunnen zien als extra focus. Terug naar zoeken. Is er een zinspaar dat het verschil in focus – het oproepen van extra details of een proces – kan illustreren? Misschien dit paar.
4a Ik zoek een man.
4b Ik zoek naar een man.
In 4a gaat het om eerder om een man in het algemeen, geen specifieke man. In 4b wordt veel meer het beeld van een specifieke man opgeroepen: een man die ... Vandaar mijn voorstel om het voorzetsel te zien als focusaanduider, waardoor de lezer eerder nadere informatie mag verwachten (details, het proces, of misschien nog iets anders).
Maar nogmaals, in de meeste gevallen maakt het voorzetsel geen verschil. Vergelijk bijvoorbeeld:
5a Piet heeft het Marie beloofd.
5b Piet heeft het aan Marie beloofd.
Er zijn taalonderzoekers geweest die iets hebben willen afleiden uit het feit dat in 5a Pieten Marie in de zin iets dichter bij elkaar staan en dus intiemer zijn dan in 5b. Maar dat valt toch lastig te bewijzen.
En dan nog dit. Soms zijn er ook combinaties met een heel bijzondere betekenis. Neem weer zoeken. Wat is de relatie tussen zoeken en zoeken achter (niet het schuurtje, maar iemand)? In Dat had ik nooit achter hem gezocht gaat het niet om de betekenis ‘proberen te vinden’ maar ‘denken te vinden’ of ‘verwachten’. Mocht u andere gevallen tegenkomen van werkwoorden die al dan niet een voorzetsel bij zich hebben, dan houd ik mij aanbevolen.
Het ene woord heeft een ruimere betekenis dan het andere.
zoel
aangenaam warm, drukkend warm
Een zoel zacht windje doet de voorjaarsbladeren licht bewegen.
zwoel
aangenaam warm, drukkend warm; zinnelijk, erotisch
Op een zwoele augustusavond keek zij mij aan met een blik die overeenkwam met de weersgesteldheid.
Er zijn meer woorden met een sisklank die een variant met w kennen, vergelijk het Engelse sweet met het Nederlandse zoet. Overigens komt zoel veel minder voor. Het zou handig zijn wanneer er onderscheid gemaakt werd tussen aangenaam warm (zoel) en drukkend, onaangenaam warm (zwoel). Maar we krijgen dan een probleem met de zwoele blik, want is die nu aangenaam of onaangenaam?
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik.
zogeheten
die naam dragend
Behoren de zogeheten 'intermediaire kosten' ook tot het salaris?
zogenaamd
zogeheten, ten onrechte zo genoemd
Gisteren kreeg ik alweer zogenaamd een mail van mijn bank.
zogenoemd
zogeheten
In dit onderzoek is een zogenoemd dienstmodel gebruikt.
De drie woorden betekenen hetzelfde. Zogenaamd heeft ook de betekenis 'ten onrechte zo genoemd'. Men kan daarom beter zogeheten of zogenoemd gebruiken wanneer met zogenaamd 'die naam dragend' wordt bedoeld.
Er is geen betekenisverschil.
Sommige woorden hebben een meervoud op -en en op -s. Doorgaans is er geen betekenisverschil, wel kan er een stijlverschil zijn. Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aardappelen / aardappels.
In sommige gevallen is er wel verschil in betekenis, zoals bij portieren / portiers. Voor meer voorbeelden daarvan kijkt u bij curatoren / curators.
Er is geen betekenisverschil.
Sommige woorden hebben een meervoud op -en en op -s. Doorgaans is er geen betekenisverschil, wel kan er een stijlverschil zijn. Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aardappelen / aardappels.
In sommige gevallen is er wel verschil in betekenis, zoals bij portieren / portiers. Voor meer voorbeelden daarvan kijkt u bij curatoren / curators.
De woorden verschillen niet in betekenis, maar wel in stijl.
ordeloze hoeveelheid, rommel
Noem je dat een interim-manager? Hij heeft er een zooitje van gemaakt!
ordeloze hoeveelheid, boeltje
De bemanning klimt aan wal. Plunjezakken over de schouder, een blik met een zootje haring in de hand.
Beide vormen komen van een oud woord zode, dat ‘kooksel’ betekent. Het is verwant aan het woord ‘zieden’, dat we nu nog tegenkomen in een ‘ziedende’ storm. Een zode – niet de grasmat hè – is eigenlijk de hoeveelheid eten die je tegelijk kookt, bijvoorbeeld een zootje paling. En dat bruisen bij het koken zou dan wijzen op het ongeordende en het ordeloze van die hoeveelheid.
Hoe komen we aan deze vormen zonder d en met i? We kunnen het ons als volgt voorstellen. Als je zo’n woord gaat verkleinen, wordt zodetje toch wel lastig; vandaar dat de d overging in een i, (zooitje). Dat gebeurt trouwens wel vaker tussen de lange oo en de e; vergelijk rode en rooie. En in zooitje bleek die i niet meer nuttig, vandaar zootje. Misschien is uit zooitje ook wel de vorm zooi ontstaan, om een grotere ongeordende hoeveelheid te benadrukken. De Vlamingen kennen overigens zooi in een heerlijk ‘kooksel’, de soep waterzooi.
Maar willen wij dat wel in onze taal, twee vormen met dezelfde betekenis? Dan maar verschil in stijl onderzoeken. En ja, er daagt misschien iets. Beantwoord u de volgende vragen maar eens voor u verder leest. Welk woord is platter, zooitje of zootje? Welk woord is negatiever, zootje of zooitje? Er zijn mensen die in beide gevallen antwoorden met zooitje. Misschien is dit wel hetzelfde onderscheid als tussen ‘rode’ en ‘rooie’, de i maakt de vorm wat volkser. En met enige goede wil zien we het negatieve van die i dan nog versterkt in rotzooi. Overigens is een zooitje ongeregeld eigenlijk een pleonasme; het ‘ongeregelde’ zit al in zooi. En puinzooi is een treffende, emotievolle contaminatie van ‘puinhoop’ en ‘rotzooi’.
Wat een informatie over deze ‘facultatieve’ i! En er is nog zoveel meer over te vertellen! Als u nog even hebt. Hoe noemt u een klein stukje stro of een kleine vlo? Schrijft u het eens zonder de letter -i- te gebruiken. Er is een spellingregel die zegt dat een klinker in open lettergreep niet wordt verdubbeld, la – lade. Maar voor -tje kun je dan die lange klinker als korte lezen: stro – strotje, vlo – vlotje. Vandaar nu daar wel een dubbele oo: strootje, vlootje. Maar je kunt het ook anders oplossen: zorg dat de o niet in open lettergreep staat, en plak er een i achter die je als j uitspreekt: strooitje. Bij vlooitje kun je dan ook nog mooi onderscheid maken met het vlootje van de boter. En bij vlooien is de i een overgangs-j tussen o en e. Wat ontzettend aardig van u om tot zover te lezen. U hebt echt een i-interesse. Dank u wel.
Er is een betekenisverschil.
zorgeloos
zonder zorgen
Ik voorzie een zorgeloze toekomst voor jou.
zorgloos
zonder verzorging
Dit kabinet stevent af op een zorgloze participatiesamenleving.
Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.
Er is een betekenisverschil.
zouteloos
flauw
Wat een zouteloos grapje!
zoutloos
zonder zout
Hij moet zoutloos eten.
Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.
Er is een betekenisverschil.
zuinig met
met iets wat je verbruikt (opdat het langzaam opgaat)
Hij is heel zuinig met inschenken.
zuinig op
op iets wat je gebruikt (opdat het zo min mogelijk slijt)
Hij is zuinig op zijn nieuwe schoenen.
Zie ook gebruiken / verbruiken.
Er is een betekenisverschil.
zusterschool
een school die de 'zuster' is van een andere school
De uitmuntende student ging een semester aan een zusterschool in het buitenland studeren.
zustersschool
een school waar zusters lesgeven
Mijn zusje kan uren vertellen over haar belevenissen vroeger als kind op de zustersschool.
Het onderscheid moet u niet al te ver doorvoeren. Dus in een tekst over nonnen die een school runnen en van daaruit filialen oprichten moet u niet spreken over zustersscholen en zusterscholen. Dan wilt u wel heel veel met die ene tussen-s.
Kijk voor andere voorbeelden van (mogelijk) betekenisverschil in samenstellingen met een tussen-s bij beheersysteem / beheerssysteem.
Nieuwsgierig naar de meest actuele blogs over verwarwoorden? Kijk verder op www.neerlandistiek.nl
