De woorden overlappen in betekenis, maar er zijn ook subtiele verschillen.

achterdocht

een houding van ‘ergens iets achter zoeken’, argwaan

Zal de nieuwe fractieleider erin slagen om de jarenlange partijcultuur van achterdocht te veranderen?

argwaan                    

een, soms ook onterecht, vermoeden van kwade bedoelingen (slaat eerder op een handeling), achterdocht

Je moest werken, zei je. Maar je was niet op kantoor, hoorde ik. En in zijn stem klonk argwaan.

wantrouwen             

de afwezigheid van vertrouwen (meer algemeen)

• Na die ene misstap van haar bleef hij steeds vol wantrouwen over haar bedoelingen.
• De minister overleefde ternauwernood een motie van wantrouwen.

De overlap in betekenis is dat je iets niet vertrouwt. Het woord wantrouwen heeft de meest algemene betekenis met wan in de betekenis ‘gebrek aan’ (zoals in ‘wanorde’). Tussen de woorden achterdocht en argwaan bestaat ook een klein stijlverschil: achterdocht is iets formeler of ouderwetser dan argwaan.

Het woord achterdocht komt van ‘overdenken’, en vandaaruit is de betekenis voorstelbaar dat je denkt dat ergens ‘iets achter zit’. Bij argwaan gaat het erom dat je ‘waant’ dat iets ‘arg’ of ‘erg’ afloopt. Met die ‘waan’ is dan ook uitgedrukt dat je dat ten onrechte kunt denken.

De woorden achterdocht en argwaan worden vaak door elkaar gebruikt. Maar welk woord kiest u op welke plek?

• Dementie is zo erg. En dan ook nog die …  Mijn vader is steeds vaker zijn horloge kwijt en vraagt dan vol … aan mij of ik het gestolen heb!

Mijn voorkeur gaat uit naar: eerst achterdocht en dan argwaan. Bij achterdocht denk ik eerder aan een houding of instelling van een persoon, en bij argwaan eerder aan een vermoeden over een handeling van een ander. Je kunt wel achterdochtig van aard zijn, maar niet argwanend van aard.

Bij achterdocht hoort achterdochtig en bij argwaan hoort argwanend. Maar wantrouwen kent beide vormen: wantrouwig lijkt eerder een eigenschap, een wantrouwig persoon, en wantrouwend lijkt eerder een tijdelijke houding.

Als toegift nog een voorstel om wat meer persoonlijke kleur te krijgen in de Nederlandse politieke cultuur. We kennen in Kamerdebatten drie soorten moties, in toenemend politiek gewicht. In een motie van treurnis wordt iets betreurd. In een motie van afkeuring wordt beleid afgekeurd, maar de bewindspersoon hoeft niet weg. In een motie van wantrouwen wordt het vertrouwen opgezegd; als zo’n motie wordt aangenomen, moet de bewindspersoon vertrekken.

Maar we zouden nog twee andere moties kunnen invoeren. Een motie van achterdocht waarmee de indieners zeggen dat ze ergens niet in geloven, en een motie van argwaan waarmee de indieners beweren dat een minister kwade bedoelingen heeft, of waarmee de indieners bekennen dat ze ten onrechte kwade bedoelingen hebben vermoed.

De woorden verschillen niet in betekenis, maar wordt dat niet eens tijd?

acrobatie                  

uitzonderlijke bewegingskunst

Na een val uit de trapeze werden de volgende acrobatienummers geschorst.

acrobatiek                

uitzonderlijke bewegingskunst

Kunstjes aan de rekstok, dat is geen topsport maar acrobatiek.

Het blijft opmerkelijk dat de woorden naast elkaar zijn blijven bestaan zonder betekenisverschil. Wel komt de vorm met -k minder voor. Zijn er andere woordparen die zich zo gedragen? En dan bedoel ik natuurlijk niet politie en politiek, maar paren met een bijna gelijke betekenis. Ja, er is het woordpaar pedagogie en pedagogiek. Maar ook deze woorden worden in de woordenboeken niet onderscheiden. Toch vreemd, want als je een ‘veldonderzoekje’ doet (deskundigen in je omgeving ondervraagt), dan zegt bijna iedereen dat pedagogie de wetenschap of de opleiding is en dat pedagogiek iets te maken heeft met het concrete pedagogische handelen, dus een onderscheid tussen theorie en praktijk.

Is zo’n onderscheid bij acrobatie(k) ook te maken? Dat men de voorkeur geeft aan de vorm met -k wanneer het accent ligt op de uitvoering? Hoe noem je de speciale figuren die ‘parachutisten’ maken die met glijschermen van een berghelling springen? Spreken we dan over paragliding-acrobatie?  En wat doen kozakken als ze op hun rennende paarden allerlei evenwichtskunsten uitvoeren? Is dat dan hippische acrobatiek? Nee, dit is een te gezocht onderscheid.

Dan is er nog een andere optie voor verschil Je kunt acrobatie(k) ook in figuurlijke zin gebruiken: Nou zeg, deze kromme redenering vergt wel veel geestelijke acrobatie…  Als u hier duidelijk voorkeur heeft voor een -k, dan zijn we het eens. Zo niet, dan leidt dit tot niets, deze ontwaracrobatie(k).

Er is geen betekenisverschil, maar ad rem is soms iets meer ‘ter zake’.

ad rem

raak, geestig; scherpzinnig, slagvaardig

Ik ben al te oud, meisje, zei hij. – Ja, maar opa, je riep altijd dat je nooit te oud bent om te leren, zei ze ad rem.

gevat

geestig, raak; slagvaardig

Waar ga jij naar toe meisje? ‘Grootmoeder koekjes brengen’ zei ze gevat.

Het Latijnse ad rem betekent ‘bij de zaak’ of ‘ter zake’. Misschien is het wel daarom dat ad rem niet alleen maar geestig is. Bij ad rem gaat het vooral om een inhoudelijk reactie die vaak ook nog geestig is. Bij gevat ligt eerder de nadruk op de geestigheid.

Kun je ad rem verbuigen? Tja, een ad remme debater kan zijn avond niet hebben waardoor een ander ad remmer is dan hij. Dan is direct duidelijk wie het ad remst is. Maar ongebruikelijk blijven deze vormen wel.

De woorden verschillen doorgaans niet in betekenis, maar af en toe soms toch wel. En soms heeft ook nog een andere betekenis.

af en toe                    

een enkele keer, zo nu en dan

De zon zal zich morgen slechts af en toe laten zien.

soms

een enkele keer, van tijd tot tijd

misschien, ‘denk ik’

Hier regent het soms dagen achter elkaar.

Denk jij soms dat ik geen zin heb?

Een bijdehante reactie op de laatste vraag is een antwoord met soms in de tijd-betekenis: Ja dat denk ik soms. En met enig ‘zin- en woordwerk’ is er ook een zinvolle combinatie te bedenken van de twee betekenissen: Heb jij soms soms ook zo’n plezier in synoniemen?

Onze taal kent nogal wat woorden om aan te geven hoe vaak keer iets voorkomt. Hoog in de frequentieschaal zitten dikwijls en vaak. Dit woordpaar is al behandeld. Bij af en toe en soms, kan men, net zoals bij vaak en dikwijls, denken aan het accent op een aantal keren of de handelingen (af en toe) tegenover het accent op de duur van de tijdstippen (soms). Dit onderscheid lijkt wat gezocht. Maar er zijn taalkundige analyses die dit ondersteunen. Zie het artikel van Marc van Oostendorp over de combinaties af en toe soms en soms af en toe. Soms (sorry, een enkele keer) lijkt de ene combinatie wel te kunnen en de andere niet. Dit kan te maken hebben met het feit dat af en toe eerder hoort bij het hoofdwerkwoord, dat vaak een handeling beschrijft, en soms eerder bij het hulpwerkwoord, dat vaker een tijdsbepaling aangeeft.

Deze serie gaat over verwarparen. Maar eigenlijk zijn al die vage frequentieaanduiders tussen nooit en altijd één grote woordkluwen. De belangrijkste staan hieronder; ze zijn ter wille van de overzichtelijkheid geordend in vier groepen.

• laag frequent
  bijna nooit, zelden, sporadisch, bij uitzondering
• matig frequent
  incidenteel, af en toe, bij tussenpozen, weleens, soms
• tamelijk frequent
  vaak, dikwijls, doorgaans
• hoog frequent
  meestal, steeds, in de regel, bijna altijd

Het precieze onderscheid tussen de categorieën en de woorden binnen die categorieën blijft vaag. En het wordt nog ingewikkelder met ontkenningen zoals niet altijd of meestal niet. Hoe interpreteer je niet zelden? Als zelden betekent ‘in tien procent van de gevallen’, slaat niet zelden dan op die andere negentig procent?

Oud-collega Carel van Wijk wees mij op onderzoek uit de medische wereld (uit de jaren negentig). Heel voorstelbaar dat juist artsen dit een interessant onderwerp vinden. Immers, wat moet een patiënt die hoort dat de kanker doorgaans niet terugkomt? Mag die patiënt blijer zijn dan de patiënt die hoort dat de bestraling in de regel succesvol is? Aan proefpersonen werd gevraagd om bij de diverse aanduiders percentages te geven, van 0 ‘nooit’ tot 100 ‘altijd’. Wat bleek? De relatieve ordening komt enigszins overeen met het schema hierboven. Maar de woorden hebben een behoorlijke bandbreedte en dus ook overlap. Een aanduiding als geregeld kreeg zelfs percentages van 25 tot 70. De conclusie was dat artsen beter percentages kunnen noemen en de conclusie moeten overlaten aan de patiënt. Immers tien procent kans op een miskraam is toch iets anders dan tien procent kans op dodelijke afloop van een operatie.

Maar er kwam ook kritiek op dit onderzoek. De frequentie hangt namelijk sterk af van de context. Een woordje als vaak kun je moeilijk vergelijken in zinnen als Puistjes zitten vaak in het gezicht of op de billen en Ik moet vaak naar het toilet. Ook moet je proefpersonen niet zelf een rangorde laten aanbrengen. Dan gaan ze extra nadenken en zichzelf corrigeren. Dus altijd losse zinnen in een concrete situatie, met daarin één mogelijkheid voor een frequentieaanduider, en dan vragen: ‘hoe vaak?’

Wordt het niet eens tijd om zo’n onderzoek te doen? Doet u mee met een semantisch veldonderzoek? Het is zo eenvoudig, en zo leuk! Wat moet u doen?

1. Verzin een zin waarin veel van de hier genoemde frequentieaanduiders kunnen voorkomen. Bijvoorbeeld:

Hij gaat ‘weleens’ naar de sauna.

2. Leg deze zin voor aan een proefpersoon. En vraag om een getal met een periode te noemen bij ‘weleens’.
3. Vraag daarna om toelichting, en om synoniemen. Vraag, als het kan, ook wat in zo’n geval ‘altijd’ betekent. Dan hebt u een vergelijkingspunt.
4. Leg daarna dezelfde zin voor met een andere frequentieaanduider, en stel weer vraag 2 en 3.
5. Ga zolang door met andere frequentieaanduiders tot de proefpersoon u wegjaagt.

U kunt uiteraard ook nog andere aanduiders toevoegen, zoals regelmatig, gewoonlijk, niet vaak. En uiteraard kunt u ook andere vragen bedenken, over ‘een nacht slecht slapen’ of ‘meer drinken dan u zich had voorgenomen’. En seksuologen hebben wel een standaardvraag over ‘hoe vaak’. Ik wacht met spanning op uw inzendingen. Geef uw reactie door via info@schrijfwijzer.nl. Of vraag om nadere toelichting, als u op problemen stuit. (Dat moet wel, anders is het geen echt onderzoek.)

Er is een betekenisverschil.

afdoende

doeltreffend, overtuigend
Als u van mening bent dat u niet afdoende geïnformeerd bent, kunt u contact met ons opnemen.

voldoende

genoeg, toereikend
Ik hoop dat ik hiermee uw vraag voldoende heb beantwoord.

Uiteraard kan een vraag ook afdoende worden beantwoord. Bij voldoende gaat het er erom dat er nog wel meer te antwoorden valt, maar dat het antwoord adequaat is. Afdoende is veel sterker. De schrijver gaat er dan van uit dat de ontvanger overtuigd is.

Er is een betekenisverschil.

afgelasten

besluiten dat iets niet doorgaat
Vanwege een sterfgeval gelastte de scheidsrechter de wedstrijd af.

aflassen

de laatste laslaag aanbrengen
Ik moet weg, kun jij dit even aflassen?

Het woord aflassen wordt ook gebruikt in de betekenis van afgelasten. Dit is niet correct, maar wel begrijpelijk, want afgelasten komt veel vaker voor als voltooid deelwoord afgelast dan in enige andere vervoeging, bijvoorbeeld in De wedstrijd is afgelast.

Maar ge uit afgelasten is niet ge van het voltooid deelwoord, maar onderdeel van het werkwoord. En als een werkwoord met ge- begint, zoals gebruiken, krijgt het voltooid deelwoord niet nog een keer ge. Onze taal stottert niet: het voltooid deelwoord van gebruiken is niet gegebruikt. Vandaar dat de werkwoorden aflassen en afgelasten in het voltooid deelwoord dezelfde vorm hebben:

werkwoord:                    afgelasten      aflassen

voltooid deelwoord:     afgelast           afgelast

Er is een betekenisverschil.

afgunst

niet willen dat de ander iets heeft
Ze probeerde te glimlachen, maar het was eerder een grimlach van afgunst. Ze gunde haar vriendin de medaille niet.

jaloezie

zelf willen hebben wat de ander heeft
Ze werd verteerd door jaloezie. Wat had zij graag de eerste prijs gekregen!

De woorden overlappen in de betekenis 'benijden', maar afgunst geeft ook aan dat je een ander iets niet gunt. Als de afgunst tot woede leidt, kan het zelfs gebeuren dat men iets kapotmaakt, alleen maar om te zorgen dat de ander het niet heeft. Bij jaloezie wil men juist zelf iets hebben. De bron van afgunst is nijd, de bron van jaloezie is verlangen.

Jaloezie betekent ook nog 'zonnescherm': De oude voorgevel is prachtig gerenoveerd, en heeft nu weer de oorspronkelijke rolluiken en jaloezieën.

Er is een klein betekenisverschil.

afhalen

ergens vandaan halen
De kaartjes kunnen voor 20.00 uur bij de kassa worden afgehaald.

ophalen

ergens naartoe halen
Sanne moet om vijf uur worden opgehaald uit het kinderparadijs.

Het onderscheid lijkt logisch. Het is dus afhaalchinees omdat het hier gaat om de plek waar je het eten vandaan haalt. Maar waarom is het dan vuilnisophaaldienst? Kennelijk speelt bij dit woord mee dat het vuilnis naar één centrale plek wordt gebracht. Bij vuilnisafhaaldienst denk je eerder aan het weghalen van grof vuil.

Het heeft te maken met perspectief: afhalen is vanuit het perspectief van degene die ergens vanaf wil of vandaan wil, ophalen vanuit het perspectief van degene die iets in bezit wil nemen of ergens naartoe wil. Bijvoorbeeld:

• Wie komt mij op het vliegveld afhalen?
• Wie komt mij op het vliegveld ophalen?

In het eerste geval lijkt de vragensteller vooral van het vliegveld vandaan te willen. In het tweede geval lijkt hij meer geïnteresseerd in waar hij naartoe gaat.

De woorden verschillen heel duidelijk in betekenis, maar er is één overlappende betekenis.

afhandelen               

volledig regelen

Bij het afhandelen van telefonische klachten is het belangrijk dat je samen kunt vaststellen dat het probleem is opgelost.

behandelen               

omgaan met (1); ook specifiek: iets beschrijven of bespreken (2), iemand proberen beter te maken (3), iemand verdedigen (4); iets afdoende regelen (5).

1. Hoe kun je het beste vetvlekken in leer behandelen?
2. Vandaag behandelen we hoe je Google AMP kan uitschakelen op je blog.
3. Mijn vader is vroeger verkeerd behandeld tegen reuma.
4. Onze vrouwelijke advocaat zal uw zaak voor de rechtbank behandelen.
5. Mag ik jou vragen om deze kwestie te behandelen? Ik heb het echt te druk.

Eigenlijk is het wel logisch dat behandelen ook afhandelen kan betekenen. Want als je iets (afdoende) behandelt, gebeurt dat meestal ook ‘tot het einde toe’, met de bedoeling om er (volledig) klaar mee te zijn. In voorbeeld 1 moeten de vetvlekken eruit. In voorbeeld 2 probeer je alles uit te leggen, enz. Maar, zullen we afspreken dat we alleen afhandelen 

gebruiken als de nadruk legt op het volledig af zijn van de handeling. Dus er is een klein verschil tussen:

• 6a. Maar dit is net behandeld bij het vorige agendapunt!
• 6b. Maar dit is net afgehandeld bij het vorige agendapunt!

In 6a wordt bedoeld dat er al over gesproken is bij het vorige punt. In 6b wordt gezegd dat er ook al een besluit over is genomen, en dat de aangesprokene er niet meer op terug kan komen. En hiermee is, hoop ik, deze kwestie over be- en af- niet alleen behandeld maar ook afgehandeld.

Er is een betekenisverschil.

afname

aan- of verkoop van goederen; daling
Zij pleiten voor de afname van minstens honderd elektrische voertuigen.

afneming

het afnemen van een verhoor of tentamen; daling
Er komen nieuwe regelingen voor de afneming van rijksexamens.

De woorden komen overeen in de betekenis 'daling' of 'vermindering'. In deze betekenis is afname gebruikelijker. En, wat zou u zeggen, afname of afneming, voor het tafereel dat het afnemen van het lichaam van Jezus van het kruis voorstelt? Dat heet de kruisafneming.

Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aanname / aanneming.

Er is een klein betekenisverschil.

afstemmen

op richten op
In een empathietraining leer je je af te stemmen op de ander.

afstemmen

met in overeenstemming brengen met, via een bespreking
De nieuwe plannen moeten nog worden afgestemd met de afdeling Inkoop.

En moeten we onze plannen nu op elkaar of met elkaar afstemmen? Dat hangt ervan af. Als bedoeld wordt dat we erover moeten praten, dan is het met elkaar, anders is op elkaar goed.

De woorden betekenen hetzelfde, maar …

afwas 

schoon te maken borden, bestek, glaswerk, schalen en keukengerei

Ach, zo’n kleine afwas, dat doen we even gezellig met de hand.

vaat   

schoon te maken vaatwerk

Altijd als ik daar in de keuken kwam, stond er een enorme berg vuile vaat.

Aan vaat is goed te zien dat het vroeger vooral om ‘vaten’ ging, dus om het grotere keukengerei, en niet om borden, bestek, enz. Kennelijk werden die gereinigd met doek, kledingdeel of misschien tong. De vaat is geen vaatwerk, maar vuil vaatwerk. Want als de vaat schoon is, zeggen we schone vaat. Bij ander reinigingsactiviteiten vindt onze taal een vuile variant kennelijk niet nodig. Als tanden of schoenen gepoetst moeten worden, zouden ze in theorie ook anders kunnen heten (Zomaar een idee voor een taalcabaretier.)

Twee woorden die precies hetzelfde betekenen? Dat kan niet in deze rubriek. Dan zou onze taal toch een woord moeten laten vallen. Of er zou iets van beginnend betekenisverschil te bespeuren moeten zijn. 1. Is vaat ouderwetser? Nee, vaat komt veel vaker voor dan afwas. 2. Past het paar ‘afwas-vaat’ in het rijtje ‘gebakje-taartje’ over vroeger standsverschil in taal? Zie het Verwarwoordenboek over ‘ijskast-koelkast’, enz. Ook hier is geen aanwijzing voor te vinden. 3. Gebruik je afwas eerder voor een kleine vaat die je snel even met de hand doet? Voor deze intuïtie pleit dat je geen handvaat hebt, maar wel handafwas, hetgeen trouwens weer iets heel anders is dan een handwas.

Wel lijkt er een klein verschil in taalgebruik te bestaan tussen Nederland en Vlaanderen. In Vlaanderen zou men eerder spreken over afwas en in Nederland eerder over vaat. Maar overtuigende gegevens ontbreken. En als het om de handeling gaat, het daadwerkelijk afwassen, spreken we ook in Nederland eerder over de afwas doen dan over de vaat doen.

Dus afwas als kleine vaat? Nee, dit onderscheid blijft te vaag. Ik heb me daarom ooit aan de voorspelling gewaagd dat de vaat de afwas gaat verdringen. Ik meende daarbij twee argumenten te hebben. Ten eerste, de combinatie vaatwasser komt nu vaker voor dan afwasmachine. Ten tweede, we hebben nog andere vuile was, namelijk die voor de wasmachine of de wasautomaat. Zo krijgen we dan ‘was’ voor vuile kleding (eigenlijk dus ook ‘afwas’) en vaat voor vuil vaatwerk.

Maar uit de talrijke lezersreacties bleek toen dat er nog een ander onderscheid wordt gemaakt: de afwas doe je met de hand, en de vaat gaat in de machine. Wat mooi! Zo kunnen deze woorden ieder hun eigen leven leiden. Ik stop hier voorlopig over. Want de afwas staat er nog. Of nee: ik moet de vaat nog inruimen.

Er is geen betekenisverschil, alleen een verschil in stijl.

agrariër

landbouwer (meer formeel)
Het aantal agrariërs in deze regio is de laatste jaren drastisch gedaald.

boer

landbouwer (meer informeel)
Mijn grootvader en vader waren boer.

De taalgebruiker die een verkeerde associatie wil vermijden in Met dit Chinese restaurant heeft hij goed geboerd, kan niet uitwijken naar ... heeft hij goed geagraried. Dan moet een omschrijving worden gekozen, bijvoorbeeld: Dit Chinese restaurant heeft hem geen windeieren gelegd.

Zie ook woordparen als gaarne / graag en toeven / vertoeven voor eenzelfde verschil in stijl.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Het gaat hier om de spellingvariant f-v, zoals bij flossen / vlossen. Vaak is het verschil tussen de stemloze f en de stemhebbende v niet goed te horen; vandaar de verschillende notaties. Niet alleen bij akkefietje / akkevietje geeft een klein verschil in spelling geen betekenisverschil weer. Voor een overzicht van andere woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

Nu u toch op deze pagina bent: het woord is aan het Fries ontleend. Daarin betekent het 'onaangenaam zaakje', 'voordelig' 'zaakje', 'voorval'. In het Nederlands betekent het 'ruzietje'. Ook wordt het gebruikt voor 'onaangename taak' of 'kleinigheid'.

De betekenis van het woord gaat waarschijnlijk via het Fries terug op het Latijnse officium, dat 'ambt' of 'taak' betekent. Helemaal speculatief is dat het een verbastering zou zijn van het Latijnse aqua vita, 'levenswater', dat doet denken aan aquavit dat we voor jenever gebruiken. Met enige fantasie zou je dan kunnen denken aan een lastig karweitje waarna je wel een borrel verdiend hebt. Maar goed, u weet nu in elk geval dat de f en de v beide goed zijn.

Verwarring over deze woorden is vaak niet nodig. Maar het taalgebruik blijft grillig.

al        

eerder dan gedacht of verwacht; ‘vroegtijdig’

• Is het al zo laat?
• Ah, daar ben je al.

vast    

zonder te wachten, intussen; vaak met aspect van ‘ongeduld’

O, dit duurt nog wel even hier, begin jij maar vast met eten klaarmaken.

alvast 

nu al, in afwachting van, ter voorbereiding

Nou, dat wordt een hoge uitgave, ga alvast maar sparen.

De woorden al en vast hebben, in de hier behandelde betekenis, beide iets met ‘tijd’ van doen. Ze geven een aspect aan van de ‘tijdsbeléving’. Het woordje al geeft een tijdsverschil aan tussen de ‘echte klok’ en je eigen ‘innerlijke klok’. Het geeft aan dat iets eerder gebeurt dan je gedacht of verwacht had. Het woordje vast geeft aan dat je de tijd te lang vindt duren, en dat je niet wilt wachten en iets wilt doen.

In de combinatie alvast zien we al in een andere betekenis, namelijk als versterking, zoals in al te graag of Belt zij al weer! En met die versterking kun je dan bijvoorbeeld benadrukken waarom je niet wilt wachten of dat je direct aan iets wilt beginnen of iets wilt voorbereiden. Daarom roept (al)vast vaak een verbinding op met wat volgt: Ik ga alvast inpakken (opdat we snel kunnen vertrekken).

Maar nu, hoe leg je aan iemand die Nederlands leert, het verschil uit tussen de volgende zinnen?

• Ik ga al.
• Ik ga vast.
• Ik ga alvast.

De makkelijkste uitleg is: een vervolgzin geven met een situatiebeschrijving. Vraag het ook eens aan mensen in uw omgeving, en noteer hun voorstellen. Hier volgen drie voorbeelden uit mijn verzameling:

• Ik ga al. Ja, ik moet er wat eerder zijn om de kaartjes af te halen.
• Ik ga vast. Maken jullie dit hier maar af.
• Ik ga alvast. Ik heb geen zin meer om te wachten tot iedereen klaar is, en ik zie jullie dan later wel.

Je krijgt dan (al dan niet) verrassende reacties. Bijvoorbeeld na Ik ga al in boos-intonatie: Ik ga al, maar hier krijg je spijt van! En wie weet krijg je dan ook mooie gesprekjes over al die andere betekenissen van deze woordjes: Al is al lastig, al pratend kom je vast verder.

Er is een heel klein betekenisverschil.

al de / het elk

onderdeel van een verzameling; de hoeveelheid (meer specifek, meer distributief)
Je moet al de kritische commentaren serieus nemen.
In al het water van de zee ruist jouw stem met mij mee.

alle

allemaal (de categorale betekenis, meer algemeen, meer collectief)
Je moet alle kritische commentaren negeren.
Alle water is geen drinkwater.

In het eerste voorbeeld met al de kritische commentaren gaat het erom dat iemand geen enkel kritisch commentaar mag negeren. In het tweede voorbeeld kan alle ook herschreven worden als de. Het gaat erom dat iemand kritische commentaren moet negeren.

Het onderscheid distributief (al de) en collectief (alle) maakt ook dat de volgende zin vreemd klinkt: Al de mensen zijn sterfelijk. Het gaat om de categorie, dus: Alle mensen zijn sterfelijk.

In het water-voorbeeld zien we het verschil tussen de hoeveelheid in al het water en de categorie in alle water. Eenzelfde verschil zit er tussen elk en ieder.

Er is een betekenisverschil.

al lang

reeds geruime tijd
Ik woon hier al lang.

allang

heus wel, maar al te goed, heel zeker
Ik weet allang wat er gaat gebeuren.

Dus: Het is allang goed! En: Het is al lang goed tussen ons.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is een betekenisverschil.

al weer

reeds; versterking van weer;en in de vraag '... ook al weer?'
Ze is er al weer. (Ze is reeds terug.)
Hoe zat dat ook al weer? (Ik weet het niet meer.)

 
alweer

opnieuw, nogmaals
Belt ze nu alweer? (Tien minuten geleden had ik haar ook aan de lijn.)

In al weer heeft ook al een lichte klemtoon; in alweer ligt de klemtoon alleen op weer: alwéér.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Het gaat hier om de spellingvariant e-i. Het van oorsprong Arabische woord al kimi betekent letterlijk 'de chemie' (een oude occulte filosofie of pogingen om goud te maken). Omdat het hier gaat om chemie, is de nevenvorm alchemie goed te verklaren. Deze vorm is nu zelfs veel gebruikelijker dan alchimie.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

Er is geen verschil in betekenis, wel soms een klein verschil in taalsfeer.

alcoholicus 

alcoholverslaafde

Hij schreef ooit over zichzelf: “Ik ben alcoholicus, verslaafd aan drugs én een genie.”

alcoholist 

alcoholverslaafde

Ik ben geen alcoholist – nou ja, wel een stevige drinker.

Het woord alcoholicus klinkt wat deftiger: een academicus is eerder alcoholicus, en een arbeider alcoholist. Hoewel, het standsverschil verdwijnt wanneer ze elkaar ontmoeten op een AA-avond (van anonieme alcoholisten).

Met een duidelijk betekenisonderscheid tussen de uitgangen -icus en -ist wil het niet zo vlotten. De uitgang -icus is van oudsher gereserveerd voor woorden van niet-Germaanse herkomst. Daarom zeggen we geen bloemicus maar bloemist, en geen chemist maar chemicus. Soms is er in beroepsaanduidingen wel een heel subtiel verschil. Vergelijk botanicus en botanist, neerlandicus en neerlandist. Bij de vormen met -icus denk je iets eerder aan ‘afgestudeerd in’ en bij de vormen met -ist iets eerder aan de ‘beoefenaar’. 

Maar bij alcoholverslaving gaat het niet om een beroepsaanduiding. Dus hier is dat onderscheid niet relevant. Wel komt het woord alcoholist veel vaker voor dan alcoholicus, dus de vorm met -icus zal op den duur wel verdwijnen. Tenzij we natuurlijk een sterker onderscheid kunnen maken dat wel navolging krijgt. Er is al een interessante suggestie gedaan. Alcoholist ben je als je je patiënt voelt, als je niet kunt stoppen zonder hulp en je omgeving tot last bent. Alcoholicus ben je als je eigenlijk wel weet dat je heel veel drinkt, maar als je daar goed mee kunt leven. En dan kunnen beide woorden in één zin: Nee, ik noem mezelf geen alcoholist maar alcoholicus, want ik functioneer prima.

Nog een vraagje: hoe spreekt u de tweede -o- uit? In alcoholicus is het de o van ‘dool’ en van ‘holistisch’, maar in alcoholist de o van ‘dol’ en van ‘alcohol’. Vreemd, die lange klinker in alcoholicus. Dat komt natuurlijk door die ene -l-, vergelijk ‘dolen’ en ‘dollen’. Maar waarom dan niet in alcoholist? Nou ja, u hoort het verschil waarschijnlijk niet meer wanneer u wat meer gedronken hebt.

Er is een betekenisverschil.

in het algemeen

globaal, afgezien van details
In het algemeen klonk zijn betoog wel verstandig, maar af en toe had hij echt een kronkelredenering.

over het algemeen

meestal
Over het algemeen is hij heel plichtsgetrouw.

Dus: Over het algemeen doet hij alleen maar in het algemeen verslag van zijn vakanties, maar gisteren moesten we zelfs de mislukte foto’s zien.

De woorden verschillen in betekenisnuancering, en worden ook verschillend gebruikt.

allemaal     

allen of alle samen

• Goedemorgen allemaal.
• Waar zijn de koekjes? Heb jij ze allemaal opgegeten!

iedereen     

alle personen

• Ach, zoiets overkomt iedereen wel eens.
• Wat was de verkiezingsslogan van de Tegenpartij? “Geen gezeik, iedereen rijk.”

De gezamenlijke betekenis is ‘allen’. Bij iedereen gaat het alleen om personen, maar bij allemaal ook om dieren en dingen. Bij allemaal gaat het om een aanspreekvorm, die ietwat buiten het zinsverband valt, aan het begin of het einde van de zin. Allemaal, een fijne vakantie toegewenst! Bij iedereen gaat het om een zinsdeel, bijvoorbeeld een lijdend voorwerp: Hij keek iedereen indringend aan. Je kunt natuurlijk ook zeggen: Iedereen een fijne vakantie toegewenst, maar dan is iedereen een zinsdeel (meewerkend voorwerp). Allemaal kan wel verwíjzen naar een ander zinsdeel, zoals in: Waar zijn die koekjes allemaal gebleven?

Het onderscheid tussen allemaal en iedereen hangt samen met het onderscheid tussen het geheel en de delen. Als je een bepaalde groep wilt aanduiden kun je de groep als geheel bedoelen. Maar je kunt ook het accent leggen op de leden van de groep afzonderlijk. Dit wordt wel het onderscheid ‘collectief-distributief’ genoemd. Dit onderscheid zien we ook bij andere verwante woordparen. Bijvoorbeeld verscheidene (collectief) en verschillende (distributief). Ook speelt dit verschil soms een rol bij het gebruik van elk en ieder, en misschien ook wel bij het gebruik van veel en vele: veel argumenten (eerder collectief; het geheel) en vele argumenten (eerder de onderscheiden argumenten). Het bekendste voorbeeld is misschien wel de taalvraag over een aantal mensen heeft of hebben. Maakt het enkelvoud of meervoud hier verschil? Ja, zou je zeggen. Als een aantal mensen mij kwam feliciteren, roept dat eerder de associatie op een aantal personen op hetzelfde moment langskwam. Maar je gebruikt eerder een meervoud als die mensen door de dag heen afzonderlijk op bezoek kwamen. 

Is hiermee dit verwarpaar ontward? Ja, een beetje. Maar onze taal is grillig genoeg om ook nog andere betekenissen toe te laten, en die passen slechts bij één van de twee woorden. Allemaal kan ook ‘heel veel’ betekenen: Als je mazelen hebt, heb je allemaal bultjes. En ook ‘alleen maar’: Bij de ogentest voor kleuren zag ik allemaal zwarte rondjes. Iedereen is het tegenovergestelde van ‘niemand’, maar met deze betekenis kom je niet uit in: Je bent niet iedereen, niet de eerste de beste. Hier betekent iedereen zoiets als ‘zomaar iemand’. En nu maar hopen dat niet iedereen zich afvraagt waar deze extra informatie allemaal voor nodig is.