De woorden worden door elkaar gebruikt. Maar er is een betekenisverschil in opmars.

duikboot         

boot die onder water kan varen, boot om mee te duiken

• Voor de Belgische kust is een duikboot gevonden uit de Eerste Wereldoorlog.
• Chinese duikboot doet onderzoek op bijna 11 km diepte.

onderzeeboot     

boot die onder water kan varen, onderwatervaartuig van de marine

• De Nederlandse marine heeft te weinig geld om de vier onderzeeboten uit de Walrus-klasse te vervangen.

Twee woorden met dezelfde betekenis ‘boot die onder water kan varen’. Dat roept om een onderscheid. Het woord onderzeeboot is, zo wordt wel gesuggereerd, een germanisme dat we echt niet nodig hebben. De Duitsers hebben ‘Unterseeboot’ of ‘U-boot’. Wij hebben duikboot. Toch komt onderzeeboot heel vaak voor. Is er dan toch geen verschil? Ja, zo wordt gezegd, een duikboot is beter toegerust om ook boven water te varen en duikt alleen onder water als het nodig is. Bij een onderzeeboot is dat precies andersom. Het verschil zou ook te zien zijn aan de stroomlijning van de boten. 

Mogelijke betekenisverwarring kan ook verhelderd worden met een ander onderscheid dat steeds vaker wordt gehanteerd. Een duikboot is een onderwatervaartuig gericht op onderzoek van de diepzee. Een onderzeeboot is een onderwatervaartuig van de marine.

En hoe zit het dan met een mogelijk verschil tussen onderzeeboot en onderzeeër? We hebben de toevoeging ‘boot’ niet nodig, omdat het wel duidelijk is dat het hier om een boot gaat. Misschien ook wel daarom komt onderzeeër veel vaker voor dan onderzeeboot. En zeker als er nog een toevoeging bij komt, zoals in nucleaire onderzeeër. Wel wordt onderzeeboot eerder gebruikt door professionals. 

De oplettende lezer zal hebben opgemerkt dat in deze uitleg steeds het woord ‘boot’ is gebruikt, en niet het woord ‘schip’. Het verwarpaar ‘boot-schip’ wacht nog op behandeling. Ook moeten dan andere woorden zoals ‘vaartuig’ en ‘jacht’ worden meegenomen in de betekenisverkenning.

Er is een betekenisverschil.

dun

van geringe omvang of dikte
De huidige fotomodellen zijn echt te dun. Dat grenst vaak aan anorexia.

smal

van geringe breedte; de ‘doorgang’
Het was een smalle weg, we konden niet naast elkaar fietsen.

Een bureaublad kan zowel dun als smal zijn: de dunheid slaat dan op de geringe dikte van het blad, de smalheid op de geringe breedte. Je kunt ook zeggen Ze zag er smalletjes uit. Laten we het er maar op houden dat het dan om het gezicht gaat met zijn 'doorgangen.

De figuurlijke betekenis van tandem suggereert net iets meer dan duo.

duo                

twee personen die elkaar aanvullen, twee zaken die bij elkaar horen, ‘met een ander’ (in samenstelling)

• Zij vormen een heel goed duo bij het tennis dubbelspel.
• Wij geven vijf keer een duo kaarten weg aan degenen die het antwoord weten.
• Ik heb een duobaan met een collega die twee dagen werkt.

tandem          

fiets voor twee personen, duo met ‘synergie’ of verschil in verantwoordelijkheid

• Vrijwilligers gevraagd voor tandemfietstochten met blinden.
• Het tandem van directeur en intern begeleider kan een nieuwe samenwerking tot stand brengen.

Een duo is net iets meer dan een tweetal. Een tweetal ziet alleen op het aantal, bij een duo gaat het om bij elkaar horen of elkaar aanvullen. Een duo heeft betrekking op personen of zaken. Op een muziekavond kun je een pianoduo horen en daarna een duo voor gitaar en contrabas. Toch biedt de muziek ook een uitzondering. Een stuk waarin twee stemmen de hoofdrol hebben, heet een duet.

Waarom hebben we in onze taal behoefte aan de figuurlijke betekenis van tandem naast duo? Een mogelijke verklaring is de te algemene betekenis van duo. En dan past het beeld van de tweepersoons fiets goed bij een duo dat op een bijzondere manier samenwerkt. Immers, op de tandem (fiets) kun je met zijn tweeën een hogere snelheid bereiken dan ieder apart, en heeft de voorste persoon duidelijk de leiding.

Bij een duo gaat het eerder om een gelijkwaardige verdeling van taken, bij een tandem eerder om samenwerking. Een tandem is een bijzonder koppel en wekt de suggestie dat één-plus-één meer is dan twee, of kan juist benadrukken dat de taken niet gelijk verdeeld zijn.

En waarom spreken we dan toch van een cabaretduo en niet van een cabarettandem. Tja het cabaret kun je moeilijk zien als een taak. Trouwens, een duobaan zou je een tandembaan kunnen noemen, wanneer zo’n gezamenlijke baan extra resultaat oplevert. O ja, de tandem in de figuurlijke duo-plus-betekenis zie je ook vaak met het lidwoord het. Waarschijnlijk gebeurt dit onder invloed van ‘het duo’. Eens kijken of zo’n poging tot lidwoord-onderscheiding gaat lukken.

Er is een klein betekenisverschil, vooral door betekenisassociaties.

durf 

niet bang om risico te nemen; meer gericht op handelingen

Dit investeringsplan voor het vervallen winkelcentrum getuigt van durf en ambitie.

moed 

je niet laten weerhouden door angst; eerder een eigenschap

Pestgedrag aan de kaak stellen, daar is moed voor nodig.

Vaak wordt moed geassocieerd met een persoonlijke eigenschap of met een innerlijke gesteldheid. Daarom kan in de volgende zin moed niet vervangen worden door durf: Ik moet mij weer moed indrinken, want die is mij in de schoenen gezakt. Ook in de uitdrukking goede moed houden zien we het meer permanente karakter van moed.

Woorden die beide aspecten – de handeling en de eigenschap – in zich dragen zijn: dapper en onverschrokken. Een volkser woord voor durf is lef, zoals in lefgozer, een Bargoens woord dat eigenlijk ‘man met hart’ betekent. Maar nu betekent het zoiets als durfal. En dat verschilt weer subtiel van branie, zoals in branieschopper met de zo kranige (?) combinatie van bluf, brutaliteit, drukte en waaghalzerij.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is soms een heel klein verschil.

dusdanig       

in die mate (graad), op die manier (wijze)

Het parket vertoont dusdanige vochtplekken dat herstel alleen mogelijk is door planken te verwijderen.

zodanig         

op die manier (wijze), in die mate (graad)

De resultaten van dit onderzoek waren zodanig, dat verdere financiering werd ingetrokken.

Bij dusdanig is de graad vaak belangrijker dan de wijze, en bij zodanig is het andersom. Wanneer je alleen de graad wil aanduiden, is dermate een geschikter woord. Dit woord is al eerder behandeld in het Verwarwoordenboek. Daar heb ik overigens de graad-betekenis van dusdanig wat weggemoffeld. Bij nadere analyse lijkt er een driedeling, met dusdanig in de middenpositie. Vergelijk:

• Dit probleem is dermate complex dat een oplossing nog niet in zicht is.
• Dit probleem is dusdanig complex dat een oplossing nog niet in zicht is.
• Dit probleem is zodanig complex dat een oplossing nog niet in zicht is.

De verschillen blijven subtiel: dermate wijst op een sterke graad, dusdanig is iets zwakker, zodanig is nog iets zwakker en kan ook de wijze aangeven. Wat kies je in de volgende zinnen?

1. Eén persoon raakte …danig verwond dat deze naar het ziekenhuis moest worden vervoerd.
2. De signalen waren …danig dat de inspectie tot nader onderzoek besloot.

In 1 gaat de voorkeur uit naar dusdanig. Het gaat hier om de ernst van de verwondingen. In 2 liever zodanig. Hier had wel dusdanig kunnen staan als het woord ‘ernstig’ erbij had gestaan, waardoor de graad-betekenis vanzelf oplicht. Ook had er dan dermate kunnen staan bij ‘zeer ernstige signalen’.

Vreemd toevoegsel eigenlijk, dat danig. Hierin verschuilt zich het voltooid deelwoord van ‘doen’: gedaan. We zien dit werkwoord ook als tegenwoordig deelwoord terug in ‘dusdoende’. Omdat danig in zodanig en dusdanig ook als apart woord werd opgevat, kreeg het zelf ook de betekenis van een hoge graad:  ‘zeer’, ‘erg’ of ‘hevig’:  Ik heb me danig in hem vergist.

Een beetje ouderwets zijn de woorden wel. In meer alledaags taalgebruik gebruiken we zo als bijwoord (Het probleem is zo complex…) of zulke als bijvoeglijk naamwoord. Maar het kan nog klassieker. In mijn taalantiquariaat vond ik nog in dier voege!

Daarbij dient de rechter doel en strekking van de veroordeling tot richtsnoer te nemen in dier voege dat de veroordeling niet verder strekt dan tot het bereiken van het daarmee beoogde doel.

Zo mooi! In dier voege waar we nu de alledaagse woordjes en wel zo(danig) zouden schrijven. Maar de prijs op gebruik ervan is hoog. Die prijs is zodanig, nee dusdanig, nee zelfs dermate hoog, dat ik de woorden in dier voege afraad te gebruiken voor een breed publiek. De prijs is namelijk: onbegrip. Toch kan misschien deze woordcombinatie nog wel een nieuw leven krijgen als stoplap in yuppentaal: in dier voege!

De woorden verschillen in betekenis, en duur is veel ruimer in betekenis.

duur       

hoog van prijs

• In dit interieur is nergens op bezuinigd. Kijk eens naar die dure eetstoelen.
• Goedkoop is duurkoop.
• Nee, ‘duur kosten’ is een contaminatie: iets ís duur of kóst veel.

kostbaar     

heel waardevol

• We betalen heel weinig voor water als je bedenkt hoe kostbaar en schaars het eigenlijk is.
• Denk maar niet dat ik mijn kostbare tijd ga verdoen met naar jouw gewauwel te luisteren.

Soms wordt voor ‘kostbaar’ ook ‘kostelijk’ gebruikt, maar dat betekent toch echt iets anders: namelijk ‘heel leuk’ of ‘heel goed’, zoals in je kostelijk amuseren. Het tegenovergestelde van duur is ‘goedkoop’, en het tegenovergestelde van kostbaar is ‘van weinig waarde’. Het woord duur heeft vaak een negatieve bijklank. Het woord kostbaar roept nog andere betekenisaspecten op, zoals ‘betekenisvol’ en ‘om zuinig op te zijn’ of ‘om goed te bewaren’.

Toch is het is niet verwonderlijk dat de woorden door elkaar worden gebruikt. Als je iets koopt voor een hoge prijs (duur) is het vaak ook heel waardevol (kostbaar). Daarom kun je spreken over een duur horloge en over een kostbaar horloge. Maar als je recht wilt doen aan het verschil in betekenis dan maak je wel onderscheid tussen bijvoorbeeld een duur pand (dat heeft veel geld gekost) en een kostbaar pand (dat heeft grote architectonische waarde). Iets dat kostbaar is, hoef niet per se duur te zijn. Beide woorden in één zin? Dit metalen ringetje heeft mijn oma nog gedragen, het is niet duur maar wel kostbaar.

Het woord duur kent nog andere betekenissen, en dat dan nog buiten de duur in tijdsduur.

1. Fast fashion wordt duur betaald door jonge vrouwen en kinderen in ontwikkelingslanden.

2. Dat zal je duur komen te staan!

3. Goede raad is duur.

4. Het is mijn dure plicht als politicus om ons eigen welvaartsniveau te beschermen.

5. Ach al die mensen die vaktermen gebruiken, dat is vaak een beetje duur doen.

In 1. betekent duur ‘met een te hoge inzet’. En dat kan zelfs de levens van arbeiders betekenen, zoals ook in de uitdrukking De vis wordt duur betaald. In 2. betekent duur ‘met veel gevolgen’. In 3. betekent duur ‘moeilijk te verkrijgen’. In 4. roept duur ‘extra betrokkenheid’ op, zoals ook in een dure eed. En in 5. betekent duur ‘niet geslaagd indruk willen maken’. En nu maar hopen dat dit kleurrijke palet aan betekenisnuanceringen er wél in slaagt om indruk te maken.

Er is een duidelijk verschil in betekenis.

dystopie        

een verre van ideale samenleving, antiutopie

In de roman ‘Brave New World’ van Aldous Huxley eindigt een parodie op utopische fictie in een dystopie, een barre samenleving in het jaar 2540.

utopie            

een ideale samenleving

Het woord ‘utopie’ komt van Utopia, een roman uit 1516 waarin de Engelse humanist Thomas More uit onvrede over zijn eigen land een ideale niet-bestaande eilandstaat beschrijft.

In beide woorden zit het Griekse ‘topos’ voor ‘plaats’, zoals in ‘topografie’ in de aardrijkskundeles. Met het voorvoegsel ‘u’ kan het Griekse ‘niet’ (‘ou’) bedoeld zijn. We krijgen dan zoiets als Nergensland of een heilsstaat. Maar het wordt ook in verband gebracht met het Griekse ‘eu’ voor ‘goed’ zoals in ‘euthanasie’ (letterlijk ‘goede dood’). We krijgen dan zoiets als Luilekkerland. En het voorvoegsel ‘dys’ betekent ‘slecht’, zoals in ‘dyslexie’: ‘slecht kunnen lezen’.

De hier gegeven voorbeelden zijn nogal literair. En dat is ook logisch want de begrippen worden vooral gebruikt in de wetenschap die zich met fictie bezighoudt. Voorbeelden in alledaags taalgebruik?

Het is een utopie om te denken dat je altijd aardig kunt zijn.

De foto laat zien dat u een lichte dystopie hebt.

In het eerste voorbeeld is de betekenis van de ‘ideale samenleving’ veralgemeniseerd tot ‘hersenschim’ of ‘droombeeld’. Maar het tweede voorbeeld heeft niets te maken met ‘antiutopie’. Medici gebruiken dit woord voor een afwijkende ligging van de organen.

Er is een betekenisverschil.

e-mail

elektronische post
Voor nieuwe medewerkers hebben wij een cursus professioneel e-mailverkeer.

email

dunne glaslaag op aardewerk of metaal; tandglazuur
Op de antieke schouw stond een emaillen bord tussen twee geëmailleerde vazen.

Ja, het is emaillen, want email is een materiaalwoord, en dan vormt u het bijvoeglijk naamwoord door -en achter het zelfstandig naamwoord te plaatsen. Maar dat wist u wel, want u draagt ook weleens wollen sokken. Maar waarom dan niet emailen? Waarom die extra l? Laten we maar zeggen dat die er staat om de j-uitspraak te behouden, zoals in emailleren.

In e-mail is de e een afkorting voor 'elektronisch', en in samenstellingen met afkortingen komt een streepje. In de ons omringende landen gaan al stemmen op om dat streepje in e-mail weg te laten. Ook in het Engels komt email al veelvuldig voor. Ach, en waarom ook niet. Het zal toch zelden voorkomen dat iemand via email email te koop aanbiedt.

Er is een klein betekenisverschil.

e.d.

en dergelijke (voortzetting van de reeks is minder goed voorspelbaar)
In het opstel stonden talrijke fouten: niet-bestaande woorden, kronkelzinnen, gedachtesprongen, e.d.

enz.

enzovoort(s) (voortzetting van de reeks is voorspelbaar)
Dit geldt voor alle landen van de EU: Nederland, België, enz.

Voor de afkortingen komt een komma: onkruid wieden, grasmaaien, enz. De komma kan achterwege blijven als het niet om een opsomming gaat. In plaats van enz. kunt u ook etc. gebruiken, de afkorting voor et cetera: Ik lees veel verschillende strips: Garfield, Snoopy, Kuifje, etc. Voor en dergelijke (voluit) komt geen komma. En na de afkortingspunt is er geen punt meer nodig om de zin af te sluiten.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is soms een nuanceverschil.

echt               

werkelijk, heeft eerder betrekking op de realiteit

• Deze gracht wordt binnenkort gedempt.  – Is dat echt zo?

heus               

werkelijk, heeft eerder betrekking op een overtuiging; informeel voor ‘echt’

• Je gaat de fout in met deze aanpak. Heus, geloof me nou maar.
• Je hebt gratis aanbiedingen. Maar niet heus, want achteraf moet je toch betalen.

Het gaat bij beide woorden om de relatie met de werkelijkheid. Maar bij echt gaat het eerder om feiten en bij heus eerder om overtuigingen. Het woordje echt heeft ook nog andere betekenissen, bijvoorbeeld als versterking in Je gaat echt de fout in. Of in de betekenis ‘typisch’: echt iets voor jou. Dit is echt iets om nog uit te zoeken.

Nog een aardig detail. We hebben onecht als het tegenovergestelde van echt. Maar hoe zit het met onheus, zoals in iemand onheus bejegenen? Hoe komen we aan de betekenis ‘onhoffelijk’? Welnu, in heus zit het woord ‘hoffelijk’ voor ‘wellevend’, zoals aan het hof, waar men beschaafd of ‘hoofs’ met elkaar omging. Uit dat beschaafd zijn daarna de aspecten eerlijkheid en oprechtheid bewaard gebleven in heus. Dit is echt waar, dus niet: dit is heus waar. Want dan zou ik u proberen te overtuigen, terwijl deze kennis gewoon te vinden is in etymologische woordenboeken. Daar zou u echt eens (meer) in moeten grasduinen! Hè, vreemd. Nu bedoel ik te overtuigen, maar heus klinkt hier echt niet zo goed.

Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in gebruik en in 'sterkte'.

echter

tegenstelling, meer formeel, meer nadrukkelijk (vaak met een beperking) (bijwoord, in een zin)
Ik wil je graag zo snel mogelijk spreken. Ik kan echter niet op maandag.

maar

tegenstelling (voegwoord, tussen (deel)zinnen)
De wedstrijd was al een hele tijd aan de gang, maar er was nog geen doelpunt.

Het woord echter heeft soms een beperkende betekenis, maar vaak overheerst de tegenstellende betekenis. De woorden maar en echter kunnen dan zonder bezwaar door elkaar worden gebruikt. Echter is wel iets formeler.

Het bijwoord echter kan, omdat het een bijwoord is, op verschillende plaatsen in de zin staan. Het voegwoord maar staat altijd tussen (deel)zinnen. Vergelijk:

1a  We moeten er wel iets over zeggen. Echter(,) dit komt zelden voor.

1b  We moeten er wel iets over zeggen. Dit komt echter zelden voor.

1c  We moeten er wel iets over zeggen. Dít echter komt zelden voor.

1d  We moeten er wel iets over zeggen. Echter komt dit zelden voor.
2a  We moeten er wel iets over zeggen, maar dit komt zelden voor.
2b  We moeten er wel iets over zeggen. Maar dit komt zelden voor.

Echter is een voegwoord dat zinnen verbindt. Het 'voegt' een hoofdzin aan de vorige zin, en krijgt dan hoofdletter en komma na (1a). Maar echter is ook een bijwoord dat bij de hele zin hoort, en dus ook een andere plaats kan krijgen in de zin (1b en 1c). Het is een zogenoemd voegwoordelijk bijwoord. En na Echter kan ook de zinsvolgorde veranderen, zoals in 1d. Dit wordt in de Schrijfwijzer wel goedgekeurd (zie pagina 217) maar daar is niet elke taaladviseur het mee eens.

Maar (2) is een nevenschikkend voegwoord en verbindt twee hoofdzinnen tot één samengestelde zin. Er zijn trouwens taaladviseurs die vinden dat je geen nieuwe zin mag beginnen met maar en dat er dus een komma voor moet. Maar uw Schrijfwijzer-adviseur vindt dit wat overdreven streng. En dan gaat het niet alleen om uitroepen als Maar ik heb het je toch gezegd!

Tot zover het verschil in grammaticaal gebruik. Er is ook een klein verschil in stijl: echter is formeler dan maar. Het zit iets dichter bij de boekenwoorden daarentegen, doch en nochtans.

En heel intrigerend, echter lijkt soms ook iets sterker dan maar. Misschien komt dit wel omdat het iets formeler is. Als je dan zo’n formeel woordje gebruikt in een meer informele situatie, krijgt het iets opmerkelijk nadrukkelijks. Voorbeelden?

Hij zegt dat het goedkoop is. Echter, het tegendeel is waar.
Ze probeert haar wenkbrauwen meer vorm te geven door ze ook buiten de haarlijn op te maken. Het oogt echter heel onnatuurlijk.

Wat echter betreft ben ik het met de inhoud van de laatste zin wel eens: heel onnatuurlijk.

Soms heeft ook maar niet de functie van voegwoord. Het kan dan net als een bijwoord in de zin voorkomen. Bijvoorbeeld als met het woord maar een lichte verzuchting wordt geuit, in de betekenis 'slechts'. Het kan dan zelfs na echter staan: Dit lukte echter maar deels.

Maar gebruik echter niet alleen om maar nadruk te geven. Dan krijg je een klassiek voorbeeld van tautologie, twee keer hetzelfde zeggen. Maar gelukkig komt dit echter niet zo veel voor.

Er is een betekenisverschil.

een en ander

het eerdergenoemde
Hij zei dat een en ander te wijten was aan onzorgvuldigheid.
 

het een en ander

nogal wat, enkele zaken
Ik heb bij jou het een en ander laten liggen.

het een en het ander

zowel het een als het ander
Je kunt het een en het ander doen.

Er is een klein betekenisverschil.

eens

een keer, op een tijdstip in het verleden of de toekomst
Ik wandelde daar eens met mijn broer.
Ik ga nog eens een roman schrijven.

ooit

een onbepaald tijdstip in het verleden of de toekomst (vaak verder weg liggend)
Ik heb daar ooit gewandeld met mijn broer.
Ik ga ooit nog een roman schrijven.

Het onderscheid in de betekenis 'tijdstip in het verleden' doet denken aan het onderscheid tussen onvoltooid verleden tijd (Ik wandelde daar) en de voltooid verleden tijd (Ik heb daar gewandeld). De onvoltooide tijd is de vertelvorm, de luisteraar kan een vervolg verwachten over wat er toen gebeurde. De voltooide tijd is eerder een afgeronde mededeling die geen vervolg behoeft.

Strikt genomen is de combinatie ooit eens een tautologie, maar deze dubbelzegging legt het tijdstip nog verder weg: Ik heb daar ooit eens gewandeld. Ik ga ooit nog eens een roman schrijven. De woordcombinatie weleens, zonder spatie, heeft dezelfde betekenis als ooit: Daar heb ik weleens gewandeld. Daar wil ik weleens wandelen.

Er is geen betekenisverschil.

U kunt op vier manieren een nummer-één-positie aangeven, zonder betekenisverschil:

• Eerst bezocht Karel het museum.
• Als eerste bezocht Karel het museum.
• Het eerst bezocht Karel het museum.
• Ten eerste bezocht Karel het museum.

Let op: bij als eerste is er kans op dubbelzinnigheid. Was Karel de eerste bezoeker van het museum of ging hij daarna de kroeg in? Ten eerste klinkt wat plechtiger en nadrukkelijker, en is een prachtige opening van een reeks aan argumenten.

Vier manieren? Nee, dit zijn de bekendste. Je hebt nog allereerst, om te beginnen, primo, voor alles en ook nog eerstens (hoewel dat als germanisme minder de voorkeur verdient).

De woorden verschillen in betekenis.

effect             

gevolg van iets, uitwerking

De loonmaatregelen zullen geen effect sorteren als de inflatie blijft stijgen.

affect             

(heftige) gemoedsaandoening

Bij muziek raak ik altijd ontroerd als die in Es Groot staat. Komt dat omdat deze toonladder een bijzonder affect heeft?

Het woord effect kan ook een heel specifieke betekenis hebben, zoals in een effectballetje 

dat van richting verandert. Of neem geluidseffecten. Daarmee wordt heel iets anders bedoeld dan ‘effecten van geluid’. In deze samenstelling gaat het om kunstmatig gecreëerde geluiden in bijvoorbeeld hoorspelen of films.

Op het eerste gezicht is het heel vreemd dat waardepapieren ook effecten heten. Maar als je naar de ontstaansgeschiedenis kijkt, dan vind je dat op het tweede gezicht misschien toch voorstelbaar. Met effecten werd in de ons omringende talen in de zeventiende eeuw ook het vermogen van een bank of staat aangeduid. En het vermogen is het gevolg, het effect, van alle economische inspanningen. Daarom hebben wij ook in het Nederlands effecten als geldswaardige papieren waarop rechten staan die een aandeelhouder heeft in (het vermogen van) een bedrijf.

Een affect is vaak net iets sterker dan een gemoedsaandoening, en werd/wordt vooral gebruikt in de psychologie en de muziekleer. Onder dank aan de vrijwilliger die Wikipedia van informatie voorzag, hier nog een treffende omschrijving: “Als men zich de stemming van een persoon voorstelt als het emotionele ‘klimaat’ van die persoon, kan het affect worden gezien als het emotionele ‘weer’.”

Er is een betekenisverschil.

effectief doeltreffend,

afdoende (over het resultaat, dát het doel wordt bereikt)
De aanpak van taalachterstand bij kinderen is vaak niet effectief.

efficiënt

doelmatig, economisch (over het proces, hóé het doel wordt bereikt)
Wij krijgen een cursus efficiënt e-mailen, omdat de productiviteit van onze afdeling is gedaald.

De beide woorden in één zin: Ook met niet-efficiënt werken kun je effectief zijn, maar je bent dan wel meer tijd en energie kwijt. In Vlaanderen spreekt men ook over effectieve
gevangenisstraf waar men in Nederland onvoorwaardelijke gevangenisstraf bedoelt. Ook hoort men daar soms effectief zo voor het is echt zo. De betekenis 'echt' zien we ook in effectieve rente. Deze is vaak hoger dan de nominale rente, bijvoorbeeld wanneer je afsluitprovisie betaalt voor een lening.

Er is geen betekenisverschil.

Sommige woorden hebben een meervoud op -en en op -s. Doorgaans is er geen betekenisverschil, wel kan er een stijlverschil zijn. Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aardappelen / aardappels.

In sommige gevallen is er wel verschil in betekenis, zoals bij portieren / portiers. Voor meer voorbeelden daarvan kijkt u bij curatoren / curators.

De woorden verschillen in betekenis.

eigenlijk

1 zoals het ‘van zichzelf’ is, in werkelijkheid, in het echt;

2 aanduiding van ‘modaliteit’: onzekerheid (2a), voorzichtigheid (2b); verontschuldiging (2c), ‘toegevende afweer’ (2d).

1 Hij verpakt het vriendelijk, maar eigenlijk zegt hij dat hij jou niet ziet zitten in die functie.

2a Mag je daar eigenlijk barbecueën?

2b Eigenlijk zou je eens een paar maanden vrij moeten nemen.

2c Ik ben eigenlijk op zoek naar sandalen die je ook als gymschoenen kunt gebruiken.

2d Ik heb het eigenlijk veel te druk om jou te helpen, maar vooruit dan maar.

feitelijk

gebaseerd op de feiten (objectief, niet subjectief)

Wat jij beweert is feitelijk onjuist.

Deze brief geeft een feitelijk relaas van de voortgang van de afgelopen maanden.

De scheiding van tafel en bed is een hybride toestand tussen de feitelijke scheiding en de echtscheiding.

Het woord eigenlijk in de eerste betekenis gerelateerd aan de tegenstelling ‘schijn en wezen’ of ‘buitenkant-binnenkant’: Hij komt altijd arrogant over, maar eigenlijk is hij heel onzeker. In plaats van eigenlijk in de eerste betekenis wordt ook in feite gebruikt: In feite zegt hij tegen jou dat je niet geschikt bent voor deze functie.

Het woord feitelijk is gerelateerd aan de tegenstelling ‘objectief-subjectief’. Deze geëmotioneerde weergave stemt niet overeen met de feitelijke gang van zaken.

Heel rijk is het woord eigenlijk in de tweede betekenis, waarmee je als taalgebruiker iets kunt aangeven van je ‘binnenkant’, bijvoorbeeld hoe je je voelt bij de ‘buitenkant’ van wat je zegt. Daarmee is eigenlijk een zogenoemd modaliteitswoord geworden, een woord waarmee je kunt aangeven hoe je je verhoudt tot de werkelijkheid waarnaar de zin verwijst. Vergelijk de volgende twee zinnen:

Hij krijgt deze nieuwe baan.

Hij zou best wel eens deze nieuwe baan kunnen krijgen.

De onderstreepte woorden geven samen een wens-modaliteit aan. Zonder die woorden klinkt de zin krachtiger en directer, maar met die ‘modale woorden’ wordt heel voorzichtig een verzuchting of een wens uitgedrukt. Woorden van modaliteit zijn vaak weglaatbaar. Welke kunnen er weg in de volgende zin?

Er is in feite eigenlijk geen verschil van mening, de feitelijke omstandigheden zijn voldoende duidelijk.

Antwoord: de eerste twee, ‘in feite’ en ‘eigenlijk’. En mocht je toch modaliteit willen uitdrukken, dan is één van de twee voldoende.

Er zijn taalgebruikers die zeggen dat je eigenlijk niet zo vaak moet gebruiken. Een dialoogje zou dan kunnen zijn:

– Je moet het woordje ‘eigenlijk’ niet zo vaak gebruiken.

– Ja, je hebt gelijk.

Toch kan het soms nodig zijn om iets van je binnenkant te laten zien. Bijvoorbeeld als je niet zo zeker bent van je advies of als je denkt dat je dit advies niet kunt opvolgen. Dan krijg je het volgende dialoogje:

– Eigenlijk zou je het woordje ‘eigenlijk’ niet zo vaak moeten gebruiken.

– Ja, je hebt eigenlijk wel gelijk ja.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar verschillen wel in betekenis.

eigenwijs

het beter menen te weten dan anderen

Opa was zo eigenwijs dat hij dacht dat hij die alarmknop niet nodig had.

koppig

eigen ongelijk niet willen toegeven

Ook oma weigerde koppig een ketting met alarmknop om te doen.

De woorden overlappen in betekenis omdat het in beide gevallen gaat om ‘blijven bij je eigen mening’. Maar bij eigenwijs ligt het accent op ‘eigen wijsheid’ en bij koppig ligt het accent op nee zeggen tegen een ander. Denk aan de koppigheidsfase van een peuter die door steeds nee te zeggen de grenzen van de eigen wil verkent.

Ook is er een verschil op de lijn positief-negatief. Eigenwijs is wat positiever. Uitvinders worden toch eerder eigenwijs dan koppig genoemd. En je kunt iemand zelfs prettig 

eigenwijs noemen. Natuurlijk kan eigenwijs ook negatief zijn, als je het véél beter meent te weten dan anderen, en dan ook nog neerbuigend overkomt. Dan heet dat bijvoorbeeld aanmatigend.

In koppig zit vaak ook het betekenisaspect ‘vasthoudend’. Je komt dan niet in ‘beweging’ om naar een ander te luisteren. Die onbeweeglijkheid vind je ook mooi terug in woorden als: onverzettelijk, halsstarrig, stijfkoppig.

Er wordt wel gesuggereerd dat het bij eigenwijs eerder gaat om een karaktertrek, en bij 

koppig om het ‘nee-gedrag’ in een relatie. Maar dan kun je niet verklaren waarom we ook spreken van een koppig karakter.

Ach ja, en we hebben ook nog een koppig wijntje maar die geeft pas de dag erna verwarring. Ik zou dan liever zo'n heerlijk Italiaans eigenwijs wijntje drinken.

Er is een betekenisverschil.

eiken

houtsoort

Deze eiken toplaag kun je wel drie keer schuren.

ijken

waarmerken, vergelijken met standaarden
Ik heb bij de garage net mijn kilometerteller laten ijken.

De variatie ei-ij kent meer woordparen. Voor andere struikelblokken kijkt u bij bereiden / berijden.

Er is een subtiel betekenisverschil.

eis

dringend verlangen, claim, vordering, voorwaarde
In Nederland moeten immigranten onze taal leren, maar deze eis is niet dwingend.

vereiste

noodzakelijke voorwaarde
In Amerika is goede beheersing van het Engels een vereiste voor het staatsburgerschap.

Een vereiste is dus sterker dan een eis (een 'harde eis' dus):

Ze eisten een goed niveau van de Engelse taal, maar een uitstekende beheersing van het Nederlands was een vereiste.

Er is een betekenisverschil.

elfen

meervoud van elf: nimf, feeachtig figuur
In de mythologische boeken van Tolkien spelen elfen een belangrijke rol.

elven

verbogen vorm van elf:tien plus één (na een voorzetsel)
Zullen we tegen elven afspreken?

Het is nogal voor de hand liggend om in sprookjes elfen tegen elven op elfenbankjes te laten zitten.

Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in gebruik.

elk

ieder
De politie heeft elk directielid ondervraagd.

ieder

elk

De politie heeft iedere kamer doorzocht.

De woorden elk en ieder zijn inwisselbaar. Wel zijn er enkele vaste uitdrukkingen waarin elk of ieder is ingeburgerd: voor elk wat wils, ieder op zijn beurt, ieder voor zich, met ieders goedkeuring, in ieders aandacht. Soms wordt een onderscheid gemaakt op een van de volgende drie punten:

1.  zaak / persoon

Bij zaken bestaat soms een lichte voorkeur voor elk: elk huis, elke kamer. Bij personen bestaat soms een lichte voorkeur voor ieder: iedere jongen, ieder directielid. Vaste uitdrukkingen zoals voor elk wat wils vormen hierop een uitzondering. En melk is goed voor ieder rijmt niet.

2.  het-woord / de-woord

Bij het-woorden bestaat soms een lichte voorkeur voor elk; bij de-woorden voor ieder. Maar dan zou het moeten zijn elk directielid en iedere kamer. Ook hier vormen min of meer vaste uitdrukkingen een uitzondering: in ieders belang, in ieders hart.

3.   geheel / afzonderlijk
Het onderscheid tussen elk voor 'geheel' en ieder voor 'afzonderlijk' loopt parallel met een onderscheid zoals de Engelse taal dat kent bij de woorden every en each. Bij every of elk gaat het eerder om het geheel. Bij each of ieder gaat het om afzonderlijke onderdelen. Hetzelfde onderscheid bestaat bij verscheidene / verschillende (zie enige / enkele / ettelijke / meerdere / sommige / verscheidene / verschillende).

Wanneer iemand een onderscheid wil maken, dan kan het derde onderscheid soms zinnig zijn. Ieder als de betekeniselementen 'afzonderlijk' of 'verschillend' een rol spelen en elk in andere gevallen. Bijvoorbeeld:

• Hij had kritiek op elk voorstel. (hij had steeds kritiek)
• Hij had kritiek op ieder voorstel. (hij had bij ieder voorstel andere kritiek)

Op basis van dit onderscheid zegt men bijvoorbeeld ook Hij had aan elke hand een kind, want het gaat niet om de verschillen tussen de handen. Maar het is zeker niet verboden om te schrijven dat ieder van de bruidsmeisjes aan ieder oor een schattig oorbelletje droeg. Laat elke schrijver iedere keer dat een van deze woordjes nodig is, bedenken dat iedere schrijver elke keer een vrije keuze heeft.

Er is een betekenisverschil.

elk jaar

ieder jaar
Het festival is zo'n succes dat het vanaf nu elk jaar wordt georganiseerd.

om het jaar

iedere twee jaar
Ik schilder mijn huis om het jaar, dus dit jaar kan ik andere klussen doen.

Vooral bij om het uur zijn er misverstanden. Wanneer om het uur een trein gaat, denken velen toch eerst aan elk uur. Voorkom verwarring en maak een duidelijk onderscheid tussen elk uur en elke twee uur. Ook dokters krijgen veel vragen wanneer ze zich beperken tot het advies Om de dag innemen. Veel duidelijker is elke dag en één keer per twee dagen.

Er is één geval waarin om de wel de betekenis elke heeft. Dit is het geval wanneer er na om de (met een tijdsaanduiding) een telwoord komt: om de twee seconden, om de drie weken, om de vier maanden, om de vijf jaar. Dus om de twee uur of om de twee dagen betekent 'één keer per twee uur' of 'twee dagen'.

Er is een betekenisverschil.

ellips

meetkundig figuur met twee brandpunten waarbij de som van de afstanden van de brandpunten tot een punt op de ellips constant is, een 'afgeplatte cirkel'

Planeten draaien in ellipsen rond de zon, met de zon als een van de twee brandpunten.

ovaal

eivormig, 'langwerpig rond', een 'uitgerekte cirkel'

Ik vind die ovale serretafeltjes zo ouderwets!

Het is niet verwonderlijk dat de twee woorden door elkaar gehaald worden, want wat is precies het verschil tussen een 'afgeplatte cirkel' en een 'uitgerekte cirkel'? Het effect kan immers hetzelfde zijn.

Gebruik ellips alleen als het om een wiskundige betekenis gaat. En mocht u de definitie te moeilijk vinden, dan hoop ik dat u net zo’n leraar wiskunde en handenarbeid hebt gehad als ik, en ook een klasgenote. Mijn leraar wiskunde zei: Vraag bij handenarbeid een plankje, sla er twee spijkertjes in, op enkele centimeters afstand. Vraag aan een klasgenote een armbandje. Leg het armbandje rond de spijkers, en trek het met een potlood strak. Zet dan de potloodpunt op het hout en ga rond. Wat je dan krijgt, is een ellips.

Gebruik ovaal voor elke vorm die een beetje op een ei lijkt. Het komt ook van ovum, Latijn voor 'ei'. Toch nog even wat meetkunde. U kunt de aanduiding ovaal ook gebruiken voor een rechthoek waar de tegenoverliggende zijden een cirkelhelft zijn geworden, zoals in medicijncapsules.

O ja, en het is ovale tafels zonder -n. Schrijvers die hier liever een -n zien, passen de regels voor 'stoffelijke' bijvoeglijke naamwoorden te ruim toe. Zie Schrijfwijzer, pagina 433. Het is een houten huis met -n omdat 'hout' een stof of een materiaal is. Het is opalen luchten want opaal is een mineraal, maar het is de ovale hanglamp want ovaal is geen materiaal.

Toegift

Ellips heeft nog een andere betekenis. Het is ook een stijlfiguur waarbij woorden worden weggelaten die je gemakkelijk zelf kunt aanvullen: (Het) komt goed. (Dit) wordt vervolgd. En wij (gingen) ervandoor. Wat is nu de overeenkomst tussen de wiskundige en de taalkundige ellips? Nou, ellips komt van een Grieks woord dat 'weglating' betekent. In zinnen is dat duidelijk, maar bij de andere ellips? Tja, in die wiskundige ellips, die ook aangeduid wordt als 'afgeplatte cirkel', is eigenlijk een stukje cirkel weggelaten. En nu maar hopen dat ik mijn leraar wiskunde in ere heb gehouden met deze 'alfa'-uitleg.