Er is een betekenisverschil.

losmaken uit

uit een geheel
Hij moest zich eerst losmaken uit zijn ouderlijk gezin.

losmaken van

van een persoon of een zaak
Later moest hij zich ook nog losmaken van zijn vrouw en kinderen.

De woorden verschillen niet of nauwelijks in betekenis.

loyaal            

je houdend aan afspraken, innig verbonden; eerder in een afhankelijkheidsrelatie

• Hoelang blijft het leger nog loyaal aan deze corrupte president?
• Ouders kunnen de vreselijkste dingen doen, en toch blijven kinderen loyaal.

trouw            

je houdend aan afspraken, innig verbonden

• Jouw vader een trouwe echtgenoot? Nou lees dit familiearchief eens!
• Hij is altijd trouw gebleven aan zijn beginselen.
• Uiteindelijk zien we een potentiële klant graag als een trouwe klant.

De woorden kunnen door elkaar worden gebruikt. Maar soms is er een subtiel verschil. Het woord trouw is iets minder modern dan loyaal. Vergelijk een trouwe vriend en een loyale medewerker. En aan deze voorbeelden zie je ook goed dat bij loyaal eerder een afhankelijkheidsrelatie of een gezagsrelatie meespeelt.

De woorden verschillen niet of nauwelijks in betekenis.

loyaal            

je houdend aan afspraken, innig verbonden; eerder in een afhankelijkheidsrelatie

• Hoelang blijft het leger nog loyaal aan deze corrupte president?
• Ouders kunnen de vreselijkste dingen doen, en toch blijven kinderen loyaal.

trouw            

je houdend aan afspraken, innig verbonden

• Jouw vader een trouwe echtgenoot? Nou lees dit familiearchief eens!
• Hij is altijd trouw gebleven aan zijn beginselen.
• Uiteindelijk zien we een potentiële klant graag als een trouwe klant.

De woorden kunnen door elkaar worden gebruikt. Maar soms is er een subtiel verschil. Het woord trouw is iets minder modern dan loyaal. Vergelijk een trouwe vriend en een loyale medewerker. En aan deze voorbeelden zie je ook goed dat bij loyaal eerder een afhankelijkheidsrelatie of een gezagsrelatie meespeelt.

Er is geen betekenisverschil, wel een klein verschil in gebruik.

luchthaven

terrein waar vliegtuigen kunnen opstijgen en landen (groter, meer faciliteiten)
Is het nu Vliegveld Eindhoven of Luchthaven Eindhoven?
Nee, het is Eindhoven Airport.

vliegveld

terrein waar vliegtuigen kunnen opstijgen en landen (kleiner)
Terroristen houden een militair vliegveld bij Harare al maandenlang bezet.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl en combinatiemogelijkheden.

make-up

opmaak van gezicht
Op onze site vind je talrijke make-uptips.

maquillage

duur woord voor make-up
Denk niet dat u veel maquillage nodig hebt om er goed uit te zien.

Maquillage is lang niet zo gebruikelijk, maar bewijst wel goede diensten als werkwoord (maquilleren) voor make-uppen, als '(bij)stiften' niet van toepassing kan zijn.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

De spelling mama is oorspronkelijk aan het Frans ontleend (maman). Omdat de eerste a kort is, is de dubbele m strikt genomen juister; vergelijk manen en mannen. Kijk ook bij papa / pappa.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

De woorden overlappen in betekenis, maar er is wel verschil in ‘taalsfeer’.

marionet

aan draden beweegbaar figuurtje in poppenspel, iemand die doet wat een ander hem laat doen

• Hij verzamelde Japanse poppenkunst, en speciaal marionetten die in bunraku gebruikt worden.
• De Bataafse Republiek (1798) was een vazalstaat van Frankrijk met een marionettenregering.

trekpop

pop met ledematen die je kunt bewegen, ook in figuurlijke betekenis

• Knutselen: wat heb je nodig voor een trekpopclown?
• Ik ben geen trekpop die danst naar jouw wensen!

Het woord marionet komt uit het Frans, waar het van oorsprong een kleine Maria-afbeelding of een Mariafiguurtje aanduidde. Daarna werd de betekenis ruimer: beweegbaar figuurtje.

Onze taal kent andere woordparen Nederlands-Frans, zoals mengsel-melange, ondergoed-lingerie, verontschuldigingen-excuses, wandkleed-gobelin, ziekenwagen-ambulance. De verschillen zijn heel subtiel. Maar als beide woorden worden gebruikt, moet er toch een klein verschil zijn. In het geval trekpop-marionet lijkt het eerder een verschil in stijl of taalsfeer: trekpop hoort eerder thuis in meer alledaags taalgebruik.

Er wordt wel gesuggereerd dat een trekpop geen algemene, figuurlijke betekenis zou hebben, Maar zeker in Vlaanderen komt dit woord ook in deze betekenis voor. Dit kan misschien verklaard worden uit de Vlaamse afweer tegen Franse woorden. Er zijn ook speelgoedwinkeliers die een onderscheid maken. De Nederlandse trekpop is dan een stukje zelfstandig speelgoed: een ‘ledenpop’ waarin touwtjes niet per se noodzakelijk zijn of alleen achter de rug zitten. En een marionet is dan een figuurtje als onderdeel van een poppenspel, dat bediend wordt met veel langere touwtjes waaraan het figuurtje in de poppenkast hangt. Maar dit onderscheid is niet duidelijker dan het onderscheid tussen de Nederlandse broek en de Franse pantalon. Of zou er een verschil in prijs zijn, zoals bij de stomerij waar je je broek heen brengt en tegen betaling als pantalon terugkrijgt?

Er is een betekenisverschil.

materiaal

grondstof, bouwstof; gereedschap
Kijk, hier ligt al het brandweermateriaal: slangen, schuimblussers, enz.

materieel

zware benodigdheden (vaak rollend materiaal)
En daar staat ons brandweermaterieel: vijf moderne wagens!

Het onderscheid is niet waterdicht. Want als gereedschap (materiaal) zwaar is, is het een zware benodigdheid, dus materieel. Vandaar dat we spreken van materieel voor het leger wanneer we voertuigen, wapens en munitie bedoelen. Maar we spreken van materiële schade, ook als het 'materiale' schade is. Een handig onderscheid is: rolt het of niet? De NS zet dus nieuw materieel in. En bij een treinongeluk moeten materiaal, materieel en monteurs snel ter plaatse zijn.

Er is geen betekenisverschil. Wel wordt soms een andere gezagsverhouding gesuggereerd.

medewerker aan
Er is een begin van gezagsverhouding bij medewerker aan een instituut.

medewerker bij
Deze gezagsverhouding komt in beeld met medewerker bij een instituut.

medewerker in
Medewerkers voelen zich het meest vrij wanneer zij medewerker zijn in een instituut.

medewerker van
En de gezagsverhouding blijkt het duidelijkst uit medewerker van een instituut.

Er is een klein betekenisverschil.

meebrengen

vervoeren (naar een eindpunt)
Wat heb jij voor mij meegebracht?

meenemen

vervoeren (vanaf een beginpunt)
Heb jij geen water meegenomen op deze lange wandeling?

Vooral in Vlaanderen wordt nog een scherper onderscheid gemaakt tussen meebrengen (van hier naar daar) en meenemen (van daar naar hier). Vergelijk een schip in de vaart brengen en een schip uit de vaart nemen. Je zou daarom niet mogen schrijven: Ik heb iets voor je meegenomen. Maar als het accent ligt op het vervoeren zelf, en niet op het begin- of eindpunt, kunnen de woorden door elkaar worden gebruikt.

In de volgende voorbeelden is het onderscheid niet meer van toepassing:

• Wie heeft de drank meegebracht? (de drank is er)
• Wie heeft de drank meegenomen? (de drank is weg)

Jammer, dat was toch mooi meegebracht, zo’n onderscheid.

De woorden verschillen in betekenis.

meer              

water omringd door land

Je hebt bij aardrijkskunde vroeger heel goed opgelet als je weet dat de Kaspische Zee het grootste meer van de wereld is.

plas                

meer, ontstaan door afgraving (turf, delfstoffen); regenwater dat blijft liggen, gestort vocht

De Loosdrechtse Plassen vormden oorspronkelijk een veengebied dat niet geschikt was als landbouwgrond.

We moesten na de regen langs een zandpad vol met plassen.

Dat zijn weer die mannen, altijd ergens hun plasje over willen doen!

poel                

klein, ondiep, stilstaand, vaak troebel water

In dat natuurgebied hebben ze speciaal poelen aangelegd om de libellen extra leefgebied te geven.

ven                 

ondiep meertje met wisselende waterstanden, doorgaans op heidegrond

Nederland telt zo’n vierhonderd vennen of heidemeertjes, de mooiste liggen bij Oisterwijk.

vijver             

kunstmatig aangelegd meertje

De hengelsportvereniging drong bij de gemeente aan op extra visvijvers.

De onderscheidingen zijn duidelijk, maar onze taal laat zich daarin niet steeds vangen. Het woord poel bijvoorbeeld kan ook figuurlijk gebruikt worden in een poel van onheil. En plas kan zelfs ‘Atlantische Oceaan’ betekenen, zoals het boek Trekkers over de Grote Plas bewijst.

Er is een klein betekenisverschil.

meerdere malen

menige keren (accent ligt op het aantal keren)
De auto sloeg meerdere malen over de kop.

meermalen

dikwijls (accent ligt niet op de afzonderlijke keren)
Ik heb al meermalen gedacht dat het niet goed zou gaan.

In meermalen (of meermaals) speelt de 'keer'-betekenis minder een rol. Als het aantal keren wel een rol speelt, lijkt meerdere malen iets geschikter: Als ik 's nachts dienst heb, word ik vaak meerdere malen uit mijn bed gebeld.

Deze ‘lintmeters’ verwijzen naar verschillende soorten ‘meetgerei’.

meetlint        

meetband van textiel, kunststof of metaal

Met dit fitness meetlint kun je snel en handig de omvang van al je lichaamsdelen meten.

rolmaat         

zelf oprollende metalen meetband

Hij heeft zich in de vinger gesneden omdat hij vergat op het remknopje van de rolmaat te drukken.

De rolmaat (of rolcentimeter of rolmeter) heeft zo langzamerhand de plaats in genomen van de oude opvouwbare duimstok, waar vaak op de achterkant ook nog de oude maateenheid op stond: de duim met een lengte van 2,54 cm (de Engelse ‘inch’).

Dit woordpaar heeft aanleiding gegeven tot discussies over genderspecifiek of beroepsspecifiek taalgebruik. Een meetlint zou dan door naaisters gebruikt worden, maar een stoere klusser gebruikt natuurlijk een rolmaat. Onzin. Een kleermaker gebruikt ook een meetlint. Wel is er nog een ander verschil, een lengteverschil. Een meetlint kan wel meer dan tien meter lang zijn (dan met haspel); bij een rolmaat is dat ietwat onhandig.

Voor meetlint wordt ook centimeter gebruikt, en voor rolmaat ook rolcentimeter. Zo’n aanduiding geeft stof tot overpeinzing voor taalgebruikers die vinden dat taal logisch moet zijn. Die taalgebruikers reageren dan heel anders op de vraag: Wil je me even een centimeter aangeven? Die gaan dan eerst op zoek naar een schaar…

De woorden verschillen in betekenis.

melancholie

zwaarmoedigheid

Nooit raakte ik over mijn kinderloosheid heen, altijd dat sluimerende gevoel van melancholie bij het zien van een kinderwagen.

weemoed

lichte droefheid om iets wat voorbij is

Weemoed overviel de toneelspeler toen hij zich voor het laatst liet afschminken.

Beide woorden geven droefheid of somberheid of verdriet weer (ook een verwartrio op mijn wachtlijst). Melancholie betekent letterlijk ‘zwartgalligheid’. In de Klassieke Oudheid dacht men dat het zwarte galsap de oorzaak was van deze gemoedstoestand. Maar zwartgalligheid betekent nu iets anders, namelijk ‘zwartkijkerij’: altijd geneigd de slechte kanten van iets te zien.

Wat een zwartgalligheid zeg! Er zijn toch ook mooie dingen gebeurd. Waarom ben je toch zo bozig-pessimistisch?

In weemoed zien we het woordje ‘wee’ voor pijn of verdriet, dat we kennen in ‘weeklagen’ en ‘heimwee’. Bij weemoed ligt het accent meer op de vergankelijkheid van wat voorbij is. Deze gevoelsaandoening is wat lichter dan melancholie, en kan soms zelfs ‘een zoete pijn’ zijn. Melancholie is een zwaardere gemoedsaandoening, met vaak meer diverse gevoelens veroorzaakt door een droevige kijk op het verleden of een onvervuld verlangen.

Dicht bij melancholie ligt depressie, en dicht bij weemoed nostalgie. Maar er zijn duidelijke verschillen. Depressie is een psychische aandoening, en heel iets anders dan alleen een gemoedstemming. Je hebt dan het idee dat alle grond onder je voeten is weggezonken, en je kunt alleen maar verder door jezelf te dwingen de gewone dingen te blijven doen. In het alledaagse taalgebruik wordt ook wel depressief gebruikt voor somber of droef, maar degenen die echt weet hebben van een depressie, zullen dit zeker afkeuren. Nostalgie betekent: verlangen naar ‘die goede oude tijd’, zoals in Tegenwoordig heb je een speciale nostalgiezender met series als Swiebertje.

Bij melancholie horen twee bijvoeglijke naamwoorden: melancholiek en melancholisch. Soms horen bij de uitgangen -iek en -isch verschillende betekenissen. Zie in het verwarpaar fysiek-fysisch. Maar hier laat onze taal toch echt een kans liggen. Het had zo gemakkelijk gekund: melancholisch voor ‘heel zwaarmoedig’ en melancholiekvoor ‘milde melancholie’. Of eventueel andersom, of desnoods melancholiek alleen bij reünies en melancholisch als bijna-medische term of in de kunst, bijvoorbeeld bij Hopper en Munch. Ik zou het wel weten. Maar onze taal heeft het gewoon niet gedaan! Echt jammer. Voor straf zal wel een van de twee woorden in onbruik raken. Ik vrees melancholiek, en ik denk dat ik dat daarom maar blijf.

De woorden lijken op elkaar, maar verschillen wel in betekenisnuancering.

mengeling   

samenvoeging van delen die onderscheiden blijven; soms ook ‘als vanzelf of toevallig ontstaan’, soms ook ‘een beetje chaotisch’.

• Wat een opzichtige jurk, zo’n bonte mengeling van schreeuwende kleuren!
• De oppositie reageerde op het kabinetsvoorstel met een mengeling van ongeloof en woede.

mengsel     

samenvoeging van delen die vaak niet meer herkenbaar zijn; soms ook ‘doelbewust tot stand gekomen’.

• Lucht is een mengsel van voornamelijk stikstof en zuurstof, met nog kleine hoeveelheden andere gassen.
• Voeg wat olijfolie toe en blijf roeren tot het mengsel glad en soepel is.

Er zijn twee verschillen in betekenisnuancering. Het eerste verschil wijst op het onderscheid tussen ‘geheel’ en ‘delen’. Bij een mengeling blijven de delen onderscheiden; ze worden niet samen één geheel. Maar bij een mengsel zijn de samenstellende delen niet meer zichtbaar; het gaat dan om het geheel. Dus in een kleurenmengsel zijn de verschillende kleuren herkenbaar, en een kleurenmenging is het resultaat van de mengmachine bij de doe-het-zelfzaak. Toch is dit onderscheid niet waterdicht. (Hoe kan het anders in natuurlijke taal?) Neem bijvoorbeeld kruidenmengsel. In gemalen speculaaskruiden zijn de verschillende onderdelen zoals kaneel en gemberpoeder, niet meer als zodanig herkenbaar. Maar je kunt ook een kruidenmengsel zaaien, en dan zijn de verschillende zaadjes wel herkenbaar. En er zou volgens dit onderscheid ook een verschil moeten zijn tussen een mengeling van waarheid en leugens en een mengsel van waarheid en leugens. In het eerste geval (mengeling) zouden de leugens dan duidelijker herkenbaar zijn. En een mengsel van waarheid en leugens zou dan geraffineerder zijn. Maar dit onderscheid lijkt toch te gezocht. Dan maar liever in dit geval mengsel als minder goed woordgebruik afkeuren.

Het tweede verschil over ‘als vanzelf ontstaan’ (mengeling) en ‘doelbewust’(mengsel) is in veel gevallen duidelijker. Maar we moeten dan wel een uitzondering maken voor de scheikunde, waarin lucht een mengsel van gassen is. En in de volgende zin denken we bij kleimengsel evenmin aan een bedoeling: Wist je dat klei een speciaal soort mengsel is: een suspensie van waterdruppels in een structuur van fijne steendeeltjes?

Sommige taalgebruikers voelen nog een ander verschil. Bijvoorbeeld het verschil tussen letterlijk en figuurlijk of tussen concreet en abstract. Zo zou dan mengeling vooral figuurlijk of abstract gebruikt kan worden. Maar dit onderscheid vindt geen steun in het taalgebruik. Zie het eerste voorbeeld over een mengeling van schreeuwende kleuren. Wel lijkt het erop dat mengsel eerder concreet gebruikt wordt, zoals in: Dit mediterrane gerecht bestaat uit een mengsel van o.a. wortel, selderij en look.

Zo aardig, onze taal kent nog tal van andere aanduidingen voor ‘menging’. Het meest bekend is mix, en het minst bekend lijkt mixtuur, een samengesteld register van een pijporgel. En dan zijn er ook nog de volgende onderscheidingen: amalgama (kwiklegering, mengelmoes), blend (van wijnen), composiet (materiaal dat bestaat uit verschillende componenten), compositum (samengesteld woord), compote (met suiker gekookte vruchten), legering (mengsel van metalen), melange (koffie), moes (boers voor compote). En dan hebben we ook nog de denigrerende woorden mengelmoes en allegaartje (nog iets denigrerender).

Tot slot nog een aardige discussievraag over het onderscheid mengeling en mengsel. Welke van de synoniemen hierboven noem je een mengsel en welke een mengeling? Ik zou zeggen: alleen compote en compositum kun je een mengeling noemen, want daarin zijn de samenstellende delen meestal nog te onderscheiden. Ja, en ook in mixtuur, maar dan alleen voor het geoefende oor. En nu maar hopen dat u met een mengsel, nee een mengeling van opluchting en verwondering deze eindzin hebt gehaald in dit samenraaapsel van synoniemen.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er zijn soms subtiele verschillen, ook met de synoniemen opinie, opvatting, overtuiging en visie.

mening          

wat je van iets vindt, hoe je over iets denkt

Wij verschillen helemaal niet van mening over onze taakverdeling in huishoudelijk werk.

standpunt     

mening met argumenten, gezichtspunt

Ik weet zo weinig van deze kwestie, ik heb nog geen standpunt. 

De woorden zijn vaak inwisselbaar, maar standpunt wordt eerder gebruikt in een debat of discussie. Je kunt dan zelfs een standpunt innemen dat in strijd is met jouw persoonlijke mening over een bepaalde kwestie. De betekenis van standpunt, ‘punt van waaruit je kijkt’, roept ook al op dat je iets van verschillende kanten kunt bekijken. 

Onze taal kent nog andere woorden om aan te geven hoe we over iets denken. Een opinie roept iets meer op dat het om een mening gaat die ook door anderen wordt gedeeld. Je sluit je dan met jouw mening aan bij die van anderen, en misschien wel bij een gangbare of de heersende opinie. Een opvatting roept iets op van een beschouwing of een denkbeeld. Denk aan ruime of ouderwetse opvattingen of aan plichtsopvatting. Een overtuiging is een vaststaande mening. Daarmee geef je ook aan dat een eventueel meningsverschil vooralsnog niet te overbruggen is. En tot slot visie. Dat is een mening met een blik op de toekomst. Denk aan visionair. 

Zou het lukken, alles zes synoniemen in een zinvol verband? 

Nog meer landen in de EU? Het standpunt van onze partij is duidelijk. Ja, natuurlijk waren er in de fractie verschillen van mening, maar we hebben sinds kort een nieuwe visie op ‘Brussel’, waarin ook minder extreme opvattingen een plaats hebben gekregen. Natuurlijk weet ik dat we hiermee nog steeds ingaan tegen de gangbare opinie op links, maar mijn overtuiging is dat de meeste Nederlanders er eigenlijk ook zo over denken.

Er is een betekenisverschil.

mensheid

het menselijk ras
De mensheid begon niet met twee personen.

menselijkheid

menslievendheid, menselijke waardigheid
Wie redelijkheid zaait zal menselijkheid oogsten.

Een bekend twijfelgeval is misdaden tegen de mensheid / menselijkheid. Een begrip dat sinds de Tweede Wereldoorlog gebruikt wordt voor oorlogsmisdaden, zoals uitroeiing en deportatie. Het is een vertaling van crimes against humanity. En humanity kan zowel mensheid als menselijkheid betekenen.

In België en bij het Internationaal Strafhof in Den Haag wordt doorgaans mensheid gebruikt. De redenering is dan dat je geen misdaad tegen een menselijke eigenschap kunt begaan, en dat de misdaden zo erg zijn dat ze de hele mensheid aangaan. In Nederland wordt doorgaans menselijkheid gebruikt. De redenering is dan dat de misdaden niet de hele mensheid betreffen, maar alleen bevolkingsgroepen, en dat het gaat om de aantasting van de menselijke waardigheid. Daarom verdient menselijkheid een lichte voorkeur.

Dit terzijde. In Nederland zou men eigenlijk moeten spreken van misdrijven tegen de menselijkheid, want misdaden is, anders dan in België, geen juridische term. Maar misdaden mag ook in algemene zin worden gebruikt. Zie misdaad / misdrijf.

Er is een betekenisverschil.

met behulp van

door gebruik te maken van
Hij heeft een huis gekocht met behulp van een lening van zijn ouders.

met hulp van

met steun van (een persoon)
Hij heeft een huis gekocht met hulp van zijn ouders.

Vroeger werd met hulp van alleen gereserveerd voor personen en dieren. Dus zou het moeten zijn met behulp van de media. Maar ook achter instanties zitten personen, vandaar ook: met hulp van de media, enz.

De woorden verschillen in betekenis.

metaal           

een element uit het periodiek systeem met o.a. hoge geleiding van warmte en elektriciteit en een bijzondere glans

Hoeveel metalen kunt u opnoemen tussen de a van aluminium en de z van zink?

staal              

een legering van ijzer en koolstof

• Is de Eiffeltoren nu gemaakt van smeedijzer of van staal?
• In bijna elke keuken heb je tegenwoordig pannen van roestvrij staal.

Metaal is de overkoepelende term voor ruim zestig elementen uit het periodiek systeem die bepaalde eigenschappen gemeen hebben: borium, chroom, goud, magnesium, enz. Ook ijzer is een metaal. Maar ijzer alleen is niet zo geschikt  om te verwerken – zo leert ons een scheikundeboek – omdat het nogal bros is. Als je er koolstof aan toevoegt, wordt het hard en veerkrachtig, en dan heet het staal.

In de scheikunde zijn de verschillen tussen metaal, staal en ijzer essentieel, maar het alledaagse taalgebruik trekt zich hier niets van aan. Wij zouden bijvoorbeeld beter 

staalsterk kunnen zeggen, omdat staal veel sterker is dan ijzer. Misschien is het ook beter om te spreken van ijzeren zenuwen, want zo sterk zijn die zenuwen niet. En de handelaar in oud ijzer en metaal zal zijn schouders ophalen bij een voorzichtige reprimande over pleonastisch taalgebruik.

Intrigerend is dat we het woord staal ook kennen in de betekenis van ‘proefmonster’: In dit stalenboek vindt u dertig soorten behang. En ook: De brandweer gaf een staaltje van eigen kunnen in een prachtige demonstratie. Het staal in de betekenis ‘gehard ijzer’ komt van een oud Germaans woord voor hardheid, dat we nog terugvinden in ons ‘steel’. Maar het staal in de betekenis ‘proefmonster’ komt van een oud Frans woord voor ‘paal’ waaruit zich de betekenis ‘maatlat’ ontwikkelde. Al deze prachtige informatie staat in etymologische woordenboeken die zo gemakkelijk toegankelijk zijn op internet.

Wel blijf ik nog zitten met één vraag. Waarom staat onze taal deze homoniemen toe? Bij bank-bank (op de ene zit je, aan de andere zit je vast) kun je nog beredeneren dat beide woorden uit één betekenis zijn voortgekomen: de toonbank waar het geld op ligt. Maar bij staal? Gelukkig komen de woorden zelden in dezelfde context voor. Alleen een staalcontroleur zal een staalstaaltje willen onderzoeken. Dus waar maak ik me druk over.

De woorden verschillen in betekenis.

metaal           

een element uit het periodiek systeem met o.a. hoge geleiding van warmte en elektriciteit en een bijzondere glans

Hoeveel metalen kunt u opnoemen tussen de a van aluminium en de z van zink?

staal              

een legering van ijzer en koolstof

Is de Eiffeltoren nu gemaakt van smeedijzer of van staal?

In bijna elke keuken heb je tegenwoordig pannen van roestvrij staal.

Metaal is de overkoepelende term voor ruim zestig elementen uit het periodiek systeem die bepaalde eigenschappen gemeen hebben: borium, chroom, goud, magnesium, enz. Ook ijzer is een metaal. Maar ijzer alleen is niet zo geschikt  om te verwerken – zo leert ons een scheikundeboek – omdat het nogal bros is. Als je er koolstof aan toevoegt, wordt het hard en veerkrachtig, en dan heet het staal.

In de scheikunde zijn de verschillen tussen metaal, staal en ijzer essentieel, maar het alledaagse taalgebruik trekt zich hier niets van aan. Wij zouden bijvoorbeeld beter staalsterk kunnen zeggen, omdat staal veel sterker is dan ijzer. Misschien is het ook beter om te spreken van ijzeren zenuwen, want zo sterk zijn die zenuwen niet. En de handelaar in oud ijzer en metaal zal zijn schouders ophalen bij een voorzichtige reprimande over pleonastisch taalgebruik.

Intrigerend is dat we het woord staal ook kennen in de betekenis van ‘proefmonster’: In dit stalenboek vindt u dertig soorten behang. En ook: De brandweer gaf een staaltje van eigen kunnen in een prachtige demonstratie. Het staal in de betekenis ‘gehard ijzer’ komt van een oud Germaans woord voor hardheid, dat we nog terugvinden in ons ‘steel’. Maar het staal in de betekenis ‘proefmonster’ komt van een oud Frans woord voor ‘paal’ waaruit zich de betekenis ‘maatlat’ ontwikkelde. Al deze prachtige informatie staat in etymologische woordenboeken die zo gemakkelijk toegankelijk zijn op internet.

Wel blijf ik nog zitten met één vraag. Waarom staat onze taal deze homoniemen toe? Bij bank-bank (op de ene zit je, aan de andere zit je vast) kun je nog beredeneren dat beide woorden uit één betekenis zijn voortgekomen: de toonbank waar het geld op ligt. Maar bij staal? Gelukkig komen de woorden zelden in dezelfde context voor. Alleen een staalcontroleur zal een staalstaaltje willen onderzoeken. Dus waar maak ik me druk over.

Er is een betekenisverschil.

de metaal

bedrijfssector (als verkorting van 'metaalindustrie')
De metaal heeft het zwaar de laatste jaren.

het metaal

benaming voor een bepaalde groep elementen (zoals goud, lood en ijzer)
Ik maak een sieraad van metaal en glas.

Bij een aantal woorden geeft het lidwoord betekenisverschil. Voor andere min of meer bekende voorbeelden kijkt u bij de blik / het blik.

De woorden verschillen in betekenis.

methode        

manier om een doel te bereiken, manier van onderwijs of onderzoek

• We kunnen nu niet volstaan met een bezuiniging volgens de kaasschaafmethode.
• In deze taalmethode wordt het systeem van de werkwoordstijden heel helder uitgelegd.
• De methode van onderzoek die bekend staat als ‘desk research’, betekent vaak alleen maar dat iemand wat gegoogeld heeft.

systeem         

samenhangend, geordend geheel

• Zo mooi, het periodiek systeem voorspelde indertijd elementen die nog moesten worden ontdekt!
• Ons onderwijssysteem met maar één jaar brugklas is voor verbetering vatbaar.
• De dichter Vroman riep God aan als Systeem.

In een methode, eigenlijk een weg waarlangs je gaat, zit altijd een doel. Het doel van een taalmethode is de taal leren. Het doel van een methode van onderzoek is een onderzoeksvraag beantwoorden. Het kenmerkende van een systeem is de ordening. En die ordening van ‘delen in een geheel’ kan betrekking hebben op zeer verschillende ‘elementen’. Het kan gaan om objecten (buizensysteem) of concepten (begrippensysteem), maar ook om handelingen (waarschuwingssysteem) en zelfs om bijdragen aan de samenleving (belastingsysteem).

Zie voor het verschil tussen systeem en stelsel elders in het Verwarwoordenboek. Bij een systeem gaat het eerder om een ordenend principe voor het geheel, en bij stelsel ligt het accent eerder op de samenhang binnen het geheel.

Maar nu. Hoe ga je te werk als je je sleutels kwijt bent? Ga je dan methodisch zoeken of ga je systematisch zoeken? Ik zou zeggen systematisch, want methodisch klinkt hier ietwat pleonastisch. Immers zoeken heeft een doel-aspect, dat ook al in methodisch aanwezig is. Ach, misschien geeft zo’n pleonasme toch wel sneller resultaat. Hoofdzaak is in elk geval dat je stelselmatig te werk gaat.

Er is een betekenisverschil.

metrum

vast schema van sterke en zwakke noten (maat) of lettergrepen (versvoet)
Het metrum van de driekwartsmaat in de muziek kennen we in de poëzie als dactylus (lang-kort-kort).

ritme

patroon in afwisseling van lange en korte noten (muziek) of zware en lichte lettergrepen (taal)
Het opzwepende ritme in dit nummer zorgde ervoor dat niemand kon blijven zitten.

Die zin loopt gewoon niet, er zit volstrekt geen ritme in.

De overlap in betekenis wordt veroorzaakt door 'vast schema' en 'patroon'. Een patroon is immers ook een schema. Maar het metrum, bijvoorbeeld een driekwartsmaat, kan in het vaste schema (sterk-zwak-zwak) verschillende ritmes bevatten: de tweede tel kan regelmatig in tweeën zijn opgedeeld; de eerste noot kan twee tellen duren, enzovoort. Het woord ritme wordt ook algemener als patroon gebruikt buiten muziek en taal: Toen onze kinderen klein waren, hadden wij tussen opstaan en naar school gaan een vast ochtendritme.

Er is geen betekenisverschil.

middel-

het midden aanduidend
middellangeafstandsraket, middeleeuwen, middelmatig

midden-

het midden aanduidend
middenberm, middenklasser, middenspel, middenvak

De voorvoegsels om het midden aan te geven kunnen vaak zonder bezwaar door elkaar gebruikt worden:

• middelevenredig / middenevenredig
• middelmanagement / middenmanagement
• middelstuk / middenstuk
• middelterm / middenterm

Maar soms is een bepaalde vorm ingeburgerd. Er is niets tegen om middenlang of middelberm te schrijven, maar we doen het nu eenmaal niet. Soms zijn de wegen van de taal ondoorgrondelijk. Waarom is het bijvoorbeeld geen middeldag of middendag, maar kortweg middag? En waarom is het geen middelnacht of middennacht, maar vervangt een r de l of de n in middernacht?

Geoefende schrijvers weten dat naast middelpunt geen middenpunt bestaat, maar naast middelvinger wel middenvinger, en dat naast middenstand geen middelstand voorkomt, maar naast middenterm wel middelterm. En zeer geoefende schrijvers halen middellijn en middenlijn niet door elkaar. Een middenlijn is een lijn die een sportveld in tweeën verdeelt, en een middellijn is een lijn door het middenpunt, pardon middelpunt van een cirkel (de diameter van de cirkel).