Er is een betekenisverschil.

smaakloos

zonder smaakstoffen
Dit water is absoluut smaakloos.

smakeloos

met weinig smaak, lelijk
De kamer was smakeloos ingericht.

Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.

Er is geen betekenisverschil, wel verschil in gebruik.

smerig

verontreinigd, niet lekker (iets sterker dan vies)
De peuters hadden zo gekliederd. Het was echt een smerige rotzooi.

vies

verontreinigd, niet lekker
Ik vind haaienvinnensoep vies, om niet te zeggen smerig.

vuil

verontreinigd (vaak minder vochtig dan smerig en vies)
Na een halve dag was zijn overhemd al vuil.

Alle drie de woorden kunnen ook figuurlijk gebruikt worden: Dat is echt een smerig, vies, vuil zaakje.

De woorden zijn vaak inwisselbaar, maar toch verschilt soms het ‘perspectief’.

sober 

niet overdadig, ‘alleen wat nodig is’

De inrichting van het vernieuwde pand was strak en sober.

zuinig 

niet vrijgevig, spaarzaam

Zo halen we het einde van de maand niet, we moeten echt zuinig aan gaan doen.

Soberheid is eerder een ideologie of (levens)stijl, en zuinigheid is eerder ingegeven door economische motieven. In hoeveel van de volgende zinnen is het foute woord gebruikt?

Zij genoten van een zuinige maaltijd.

Deze cv-ketel is bijzonder sober.

Hij keek wat sober, toen ik hem het voorstel deed.

Zij leidt een zuinig leven.

Voor het eerst verloor onze club, en niet zo sober ook!

Voor dit diagnostisch onderzoek dient u sober te zijn.

Antwoord: in alle zinnen. Ja, ook in de laatste. Want daar is sober gebruikt in de Engelse betekenis van ‘nuchter’, en dat schept verwarring.

Er is een klein betekenisverschil.

speech

toespraak (met accent op enthousiasmeren of overtuigen)
Je ziet bij deze president een duidelijk stijlverschil tussen zijn verkiezingsspeeches en zijn toespraken bij officiële plechtigheden.

toespraak

voordracht, rede (voering)
De toespraak mondde uit in een lang betoog over alle verworvenheden van het nieuwe kabinet.

Houdt u bij een huwelijk nu een speech of een toespraak? Dat hangt ervan af. De vader van de bruid zal met plechtige wensen eerder een toespraak houden. Maar de vriend van de bruidegom zal met grappen en anekdotes eerder een speech houden.

De woorden betekenen nagenoeg hetzelfde, maar ze zijn niet altijd inwisselbaar.

speurtocht

zoektocht, wandeling met zoekopdracht (als spel)

• Wetenschappers zoeken hulp bij speurtocht naar leven op de maan.
• Als je 13 bent, is een speurtocht op je verjaardag misschien wat kinderachtig.

zoektocht

een activiteit gericht op het vinden van iets of iemand

• Deze nieuwe cd moet je zien als een zoektocht naar een nieuwe muzikale waarheid.
• Amber Alert activeert duizenden mensen in zoektocht naar het vermiste kind.

Het verschil tussen speurtocht en zoektocht is het verschil tussen speuren en zoeken. Bij speuren gaat het eerder om ‘een spoor volgen’ of ‘opsporen’. Je wilt iets vinden dat op een bepaalde plaats is achtergelaten. Het kan ook gaan om een persoon die zich ergens moet bevinden en sporen heeft achtergelaten. Bij speuren gaat het eerder om ‘nauwkeurig zoeken’. De betekenis van zoeken is veel algemener: ‘proberen te vinden’. Wel zijn de activiteiten van speuren en zoeken niet altijd duidelijk te onderscheiden: Als je in een speurtocht sporen volgt, moet je die sporen natuurlijk eerst zoeken.

Het verschil in betekenis komt mooi tot uiting in het verschil tussen een speurhond en een zoekhond. Een speurhond volgt een spoor, bijvoorbeeld van een vermiste persoon. Een zoekhond is getraind om iets te vinden, bijvoorbeeld een narcotica-zoekhond of drugshond voor het zoeken naar verboden middelen in bagage.

Zijn er zinsparen te bedenken waarbij het verschil in betekenis duidelijk oplicht? Dus het algemene zoeken en het meer specifieke speuren met behulp van sporen? Wat zijn uw associaties bij de volgende zinnen?

• Rondom het dorp was een speurtocht georganiseerd.
• Rondom het dorp was een zoektocht georganiseerd.

Bij een speurtocht denk je toch eerder aan een spel, bij een zoektocht eerder aan een vermissing. Maar als bij die vermissing duidelijk is dat de vermiste persoon dingen heeft achtergelaten, zou in zo’n context speurtocht ook heel goed passen. Hoe dan ook, het zoeken naar betekenisverschil is hier eerder een zoektocht dan een speurtocht.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Het woord voor 'ballonfok' wordt op zijn Nederlands uitgesproken, met een heldere a, en op zijn Engels met twee keer de doffe e van de. Naast de Engelse spelling met dubbel-n is ook de Nederlandse met enkele n toegestaan. Wel vreemd trouwens, die ene n. In spinazie en pinacotheek (schilderijenmuseum) geeft die ene n juist de heldere i aan. Vergelijk ook pinnen en pinot. Maar laten we blij zijn met deze spellingspeling.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Een zelfstandig naamwoord op -s krijgt in het meervoud doorgaans een z: laars-laarzen, hals-halzen. In enkele gevallen blijft de s staan, omdat die in het meervoud ook gehoord wordt: impulsen, tendensen, walsen. In sommige gevallen zijn s en z beide goed, omdat beide uitspraakvarianten frequent voorkomen, zoals bij sponsen / sponzen. Voor meer voorbeelden kijkt u bij forensen / forenzen.

Sponsen of sponzen komt ook nog voor als werkwoord met de betekenis: 'schoonmaken met een spons'. Het gebruik van de s of de z veroorzaakt bij het vervoegen van de werkwoorden een verschil in schrijfwijze. Het is sponsen-sponste-gesponst of sponzen-sponsde-gesponsd.

De woorden verschillen in betekenis.

spreekwoord             

kernachtige zin met algemene waarheid of levenswijsheid (meestal van oudsher bekend)

• Na regen komt zonneschijn.
• Oost west, thuis best.

gezegde                     

vaste verbinding van woorden in een figuurlijke betekenis

• Wat heb ik nou aan mijn fiets hangen!
• Dat is water onder de brug.

Je zou het onderscheid ook als volgt kunnen formuleren: spreekwoorden geven een inkijkje in de filosofie van een volk, gezegden laten iets zien van de cultuur.

Een spreekwoord is altijd een mededelende zin in de tegenwoordige tijd. Als een spreekwoord een waarschuwing bevat of een moralistische strekking heeft, noemen we het ook een spreuk. Dit woord verwijst naar het Bijbelboek Spreuken, waarin volgens de overlevering de wijze koning Salomo zijn levenservaringen heeft opgetekend. Een mooi voorbeeld is Antwoord een zot niet naar zijn dwaasheid opdat jij niet wordt als hij. Met direct daarna het tegenovergestelde advies: Antwoord een zot naar zijn dwaasheid opdat hij niet wijs is in eigen ogen. (Spreuken 26: 4-5). Deze spreuken zijn goed te gebruiken in een debat als je even niet weet hoe je moet reageren op een tegenstander. Een voorbeeld van een modernere spreuk is: Elke minuut dat je je druk maakt over je verleden, gaat af van je toekomst. En de kortste spreuk is Rust roest.

Voor gezegde zijn ook andere woorden in omloop: zegswijze, uitdrukking  en uitspraak. Deze woorden worden meestal door elkaar gebruikt. Als je deze woorden wilt onderscheiden, dan zou dat als volgt kunnen. We beginnen met uitspraak als het meest algemene woord. Bij een uitspraak gaat het om een citaat van een opmerkelijke formulering. Een goed voorbeeld is Als je het begrijpt, zie je het. Deze uitspraak is afkomstig van onze nationale voetbalheld Cruijff, die ook uitblonk in opmerkelijke formuleringen voor algemene waarheden en levenswijsheden. Als zo’n uitspraak bekendheid krijgt, en ook door anderen wordt gebruikt in nieuwe situaties, wordt het een (vaste) uitdrukking. Een uitdrukking is dus een opmerkelijke uitspraak die is opgenomen in onze gemeenschappelijke taalvoorraad.

Een zegswijze is een bijzondere, vaste verbinding van woorden met een figuurlijke betekenis, zoals in lachen als een boer die kiespijn heeft of ergens het groene licht voor geven. Een zegswijze en een gezegde kun je als volgt onderscheiden. Een zegswijze is een combinatie van woorden die onderdeel uitmaken van een grotere zin, bijvoorbeeld: met man en macht. En een gezegde is een hele zin, bijvoorbeeld Dank je de koekoek. Maar in gezaghebbende boeken over spreekwoorden en gezegden wordt het onderscheid ook precies andersom gemaakt.

Tot zover alles een beetje duidelijk? En hoe noemen we dan de volgende ‘uitingen’? Kies uit zes mogelijkheden: uitspraak, uitdrukking, zegswijze, gezegde, spreuk en spreekwoord.

1. Niets is zo charmant als een tegeltjeswijsheid aan de wand.
2. Wat een nepnieuws! Dat haalt de kapsalon nog niet!
3. Als je met een olifant wilt slapen, moet je een breed bed hebben.
4. Elk nadeel heb zijn voordeel.
5. ‘Ja maar’ is ‘Nee’.
6. Een mens heeft één mond en twee oren.

1. Het is in ieder geval een uitspraak. Is de uitspraak bekend genoeg om uitdrukking genoemd te worden? Nee. Dus is het gewoon een mooie uitspraak.
2. Ook hier gaat het alleen om een bijzondere uitspraak. Als die bekender wordt, en ook gebruikt gaat worden voor andere nonsens-onderwerpen, dan kan Dit haalt de kapsalon niet een gezegde worden.
3. Deze uitspraak is afkomstig van de Belgische politicus en woordkunstenaar Herman de Croo. Hij bedoelde hiermee een waarschuwing te geven. Dus een moderne spreuk? Nee, want deze spreuk is nog niet overgenomen door anderen.
4. Deze bekende uitspraak van Cruyff is een modern spreekwoord. Het is geen gezegde, want het heeft geen figuurlijke betekenis.
5. Dit is een bijzondere uitspraak, die misschien een vaste uitdrukking kan worden.
6. Hier gaat het om een uitdrukking die hard op weg is om een spreekwoord te worden met moralistische strekking: ‘niet zoveel praten’. Het is dus een moderne spreuk.

Er is een betekenisverschil.

staanplaats

plaats waar je kunt staan, staplaats
Voor de streep geen staanplaatsen.

standplaats

plaats waar je staat voor beroepsuitoefening
Op deze markt zijn de standplaatsen erg goedkoop.

Staplaats komt veel minder voor dan staanplaats, maar staplaats is eigenlijk beter. Wij zeggen toch ook niet wandelenstok maar wandelstok, niet zittenvlak maar zitvlak. Standplaats heeft ook nog een biologische betekenis: 'plaats waar een bepaalde plant voorkomt'.

De woorden sta(an)plaats en standplaats worden door elkaar gebruikt als het activiteiten betreft: een marktkoopman heeft ook een staanplaats, en een caravan heeft ook een standplaats. Maar een concertbezoeker heeft geen standplaats, wel een sta- of staanplaats.

Het zou te ver gaan om onderscheid aan te brengen tussen een staanplaats in een bus en een staplaats bij een concert. Zo brengen wij ook geen onderscheid aan tussen bewegingloos en beweegloos, machtswissel en machtswisseling, tekeningsbevoegd en tekenbevoegd of welkombezoek, welkomsbezoek en welkomstbezoek.

Er is een betekenisverschil.

staatsie

luister, praal, pracht
Zij verzamelt staatsieportretten van vorstelijke echtparen.

statie

een van de veertien afbeeldingen van de kruisweg van Jezus
Vooral de laatste twee staties in deze kerk zijn van bijzondere kwaliteit.

Een statie is een plaats waar men stilhoudt, een station dus (vandaar namen als café De Statie). In het bijzonder zijn het de plaatsen waar volgens het evangelieverhaal Jezus stilhield tijdens zijn gang naar Golgotha. De afbeeldingen in kerken van die tocht worden ook aangeduid als staties.

Statie betekent ook nog 'waarborg': statiegeld. En staatsie wordt naast de aangegeven betekenis ook gebruikt voor het fraai oplopende boegdeel van een schip.

De beide woorden in één zin: Tijdens dit staatsiebezoek is er speciaal tijd gereserveerd om de gerestaureerde statiegang in de basiliek te bezichtigen.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Dit woord dat 'drukte, onenigheid, rumoer' betekent, en verwant is aan stampen, kan met ei en ij worden geschreven. Stampij schijnt de oudste rechten te hebben. Het is onduidelijk waarom de spellingregelaars ook stampei hebben goedgekeurd, maar laten we daarover geen stampij maken.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Het ene woordenboek geeft alleen stechelen, en het andere alleen steggelen. Maar laten we daarover niet gaan ...

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

De woorden verschillen in betekenis.

steiger

looppad boven water, bedoeld als aanlegplaats

Op steigers zou men altijd verplicht antislip moeten aanbrengen om uitglijden te voorkomen.

vlonder

houten constructie, bedoeld om contact met ondergrond te voorkomen

De vlonder op ons balkon is helemaal verrot.

De woorden worden soms verward, en dat is ook niet verwonderlijk, want in beide gevallen gaat het om een houten constructie met liggers en dekplanken, en in beide gevallen gaat het erom dat je droge voeten houdt. Maar een steiger bevindt zich altijd (gedeeltelijk) boven water, en een vlonder niet. Een vlonder kan zich wel boven moerassige grond bevinden. Daarom moet u, wanneer u niet iets boven water mag bouwen om bij uw bootje te komen, geen aanvraag indien voor een steiger, maar voor een vlonder. Beide woorden in één zin? Bij de vijver was het zo moerassig dat ik een combinatie van aanlegsteiger en vlonderterras heb laten ontwerpen.

Ja, en de woorden hebben ook nog een andere betekenis: een steiger is ook een tijdelijke stellage bij een bouwwerk, en een laad- en losplateau van een vrachtwagen wordt ook wel een vlonder genoemd.

Er is een betekenisverschil.

steigeren

krampachtig omhooggaan; woedend protesteren
Het voornemen om de dividenduitkering niet te laten stijgen deed de aandeelhouders steigeren.

stijgen

omhooggaan
Als het paard gaat steigeren wanneer je op wilt stijgen, moet je direct een klap met de zweep geven.

Steigeren is verwant aan stijgen; daarom is het merkwaardig dat we steigeren met ei schrijven. Ook een steiger is verwant met stijgen, maar een steiger is een houten kade of een stellage rond een gebouw, en een stijger verwijst bijvoorbeeld naar iets dat of iemand die omhooggaat: Dit aandeel is vandaag de grootste stijger.

De variatie ei-ij kent meer woordparen. Voor andere struikelblokken kijkt u bij bereiden / berijden.

Er is een betekenisverschil.

steil

sterk hellend, sterk omhooggaand; stug
Via een steile trap bereik je de tweede etage.
Zij is altijd heel charmant en stijlvol in de omgang, maar hij heeft een steil karakter.

stijl

manier
Deze bouwstijl wordt gekenmerkt door steil oplopende daken.

Stijl betekent ook 'verticaal onderdeel', zoals in een kozijn, of in bloemen tussen vruchtbeginsel en stempel. Omdat het hier gaat om iets dat omhooggaat of stijgt, wordt in deze betekenis nogal eens steil geschreven, maar steil is een bijvoeglijk naamwoord.

En gebruikt een haarstiliste (of een haarstyliste voor een iets duurder of moderner kapsel) nu een stijltang of een steiltang? Dat hangt er vanaf. Met een steiltang maak je van gekruld haar steil haar. Een steiltang is dus het tegenovergestelde van een krultang. En met een stijltang breng je je haar in stijl. Maar ik breng haar toch ook in stijl wanneer ik van kroeshaar steil haar maak? Klopt. Laten we niet moeilijk doen: gewoon stijltang, en de associatie met steil vergeten.

De variatie ei-ij kent meer woordparen. Voor andere struikelblokken kijkt u bij bereiden / berijden.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is in enkele gevallen een subtiel verschil.

stelsel            

samenhangend, min of meer geordend geheel, netwerk

De smokkelaars hadden in het oerwoud een uitgebreid gangenstelsel aangelegd.

systeem         

samenhangend, geordend geheel; meer gesloten en vanuit één idee gedacht

De systeemtheorie gaat er vanuit dat een individu alleen begrepen kan worden in de context van menselijke relaties.

Het geheel in een stelsel of een systeem kan van alles zijn: dingen, werkzaamheden, activiteiten, procedures, enz. De verleiding is groot om het verschil te zoeken in de aard van de onderdelen of elementen binnen het geheel. Maar dat blijkt bijzonder lastig, want we zouden dan onderscheid moeten maken tussen bijvoorbeeld onderwijssysteem (activiteiten?) en kiesstelsel (procedures?), terwijl ook onderwijsstelsel heel goed klinkt. En al spoedig blijkt dan dat ook een andere activiteit goed of zelfs beter klinkt met ‘stelsel’: verzekeringsstelsel. 

Maar er lijkt wel een ander verschil een rol te spelen. Kijk eens naar de volgende tien woorden, en ga na wat hier beter klinkt, stelsel of systeem:

• Administratie…
• Alarm…
• Belasting…
• Besturings…
• Buizen…
• Darm…
• Irrigatie…
• Transport…
• Zoek…
• Zonne…

Bij administratie hoort systeem. We kennen ook het begrip administratief stelsel. Maar dat is abstracter. Daarmee bedoel je bijvoorbeeld welke onderdelen er in een administratiesysteem zitten.

Ook bij alarm, besturing en zoek hoort alleen systeem. Bij darm heeft stelsel de voorkeur. Als er gesproken wordt over het darmsysteem, dan gaat het bijvoorbeeld om de voedselverwerking. Ook belasting krijgt bij voorkeur stelsel. Bij een belastingsysteem ligt iets meer de nadruk op onderliggende principes voor de tarieven op inkomsten, winsten en goederen. Bij zonne hoort alleen zonnestelsel. Wel heb je de nieuwvorming zonnesysteem, voor een geheel aan zonnepanelen met omvormer en aansluiting op het net.

Bij een paar andere woorden lijkt er geen verschil: buizenstelsel-buizensysteem; irrigatiestelsel-irrigatiesysteem; transportstelsel-transportsysteem. Toch zit er, net als bij de voorbeelden hierboven met darm en belasting, wel enig ‘systeem’ in een mogelijk verschil. Bij een systeem denk je eerder aan een strakkere ordening, of een ordening vanuit een centraal idee. Voor een buizenstelsel waarvoor wij het woord ‘steiger’ gebruiken, heb je verschillende buizensystemen. Als ik wil zorgen dat mijn tuin in droge tijden voldoende water krijgt, kan ik op zoek gaan naar een irrigatiestelsel, en dan heb ik de keuze uit verschillende irrigatiesystemen (buizen in de grond of druppelslangen). En Nederland kent een heel fijnmazig transportstelsel, met diverse transportsystemen, spoor, waterwegen, enz.

Zo, en nu maar hopen dat lezers van deze tekst voorbeelden aandragen die buiten dit systeem vallen, of gaan roepen: ‘Zo zit het niet in mijn stelsel!’

De betekenissen overlappen, maar elk woord heeft ook nog een eigen betekenisaccent.

sterrenkijker

verrekijker voor sterren en planeten; iemand die naar de sterren kijkt

In ons mobiel planetarium staan bij helder weer verschillende sterrenkijkers opgesteld.

telescoop

verrekijker voor sterren en planeten; verrekijker voor ander doel

De grootste telescoop ter wereld, in Guizhou in China, heeft een oppervlakte van dertig voetbalvelden.

Nu bleek dat hij al jarenlang zijn overburen had bespioneerd met een telescoop.

Bij beide woorden gaat het om ‘buitenaards kijken’. Maar telescoop wordt ook algemener gebruikt (of misbruikt zoals in laatste voorbeeld). Telescoop betekent letterlijk ‘verrekijker’: tele zoals in ‘televisie’ (ver zien) en scoop zoals in ‘bioscoop’ (het leven zien). Vandaar ook de algemenere betekenis.

En sterrenkijker betekent ook: persoon die sterren kijkt. Iemand kan zelfs als sterrenkijker geboren zijn. Het gaat om dan om een afwijkende hoofdligging: een ‘achterhoofdsligging met de neus naar boven’. De baby kijkt dan direct al naar boven, naar de sterren. Er zijn volwassen sterrenkijkers die zo hun hobby verklaren.

Er is een klein betekenisverschil.

stoep

verhoogd of afgescheiden geplaveid voetpad langs een weg, trottoir
De inwoners van de Jordaan hadden hun straten opgefeurd met 'stoepgroente'.

trottoir

verhoogd of afgescheiden geplaveid voetpad langs een weg, stoep
Het beroemdste trottoir is de Walk of Fame in Hollywood.

voetpad

pad voor voetgangers
Vorig jaar was dit voetpad nog niet zo overwoekerd.

Stoep en trottoir betekenen hetzelfde. Maar een trottoir is doorgaans iets breder: de Walk of Fame noemen we geen stoep. En bij een stoep denken sommigen iets eerder aan trappetjes naar voordeuren of kelders. Maar ook de Amsterdamse grachten hebben trottoirs. Wel doet een trottoir door de Franse herkomst iets luxer aan dan een stoep.

Er is een betekenisverschil.

de stof

materie, textiel
Wat is eigenlijk de werkzame stof in xtc?
Deze stof is geschikt voor een luchtige jurk.

het stof

in de lucht voorkomende kleine deeltjes, vuil
Toen we na een halfjaar thuiskwamen, lag het stof overal op de meubels.

Bij een aantal woorden geeft het lidwoord betekenisverschil. Voor andere min of meer bekende voorbeelden kijkt u bij de blik / het blik.

De woorden worden dikwijls door elkaar gebruikt. Toch zijn er vier verschillen in betekenisaspect.

strategie

plan om een bepaald doel te bereiken

Elk land zal zijn eigen strategie moeten ontwikkelen om het gebruik van fossiele energiebronnen terug te dringen.

tactiek

activiteit om een bepaald doel te bereiken

De nieuwe voetbalcoach had kritiek op de tactiek van het 5-3-2-systeem.

Beide woorden zijn afkomstig uit de techniek van oorlogvoering: hoe win je een veldslag? Een strateeg was oorspronkelijk de bevelhebber van een leger. En ‘tactiek’ had te maken met hoe je je leger opstelt.

Bij beide woorden gaat het om het bereiken van een doel: Een bedrijf wil een nieuw marktsegment aanboren. De overheid wil meer kunstaanbod gericht op lager opgeleiden, enz. Voor het bereiken van een doel geef je met een strategie de koers aan. Op weg naar het doel via die koers moet je handelingen verrichten, bijvoorbeeld om op koers te blijven. En dat heet tactiek.

Op basis van dit onderscheid zijn de volgende vier verschillen gemakkelijk te begrijpen.

1. Het verschil tussen plan en handeling. Een strategie is een weloverwogen plan om een doel te bereiken. Een tactiek is een handeling om het plan te realiseren.
2. Het verschil tussen lange en korte termijn. Een strategie gaat vaak over meerdere jaren. Een tactiek is een activiteit die direct wordt uitgevoerd.
3. Het verschil in ‘veranderlijkheid’. Een strategie ligt voor een bepaalde periode vast. Maar als de tactiek niet werkt om het doel te bereiken, kun je bij dezelfde strategie wel van tactiek veranderen.
4. Het verschil in ‘openbaarheid’. Een strategie kan kenbaar zijn voor alle betrokkenen. Maar soms werkt een tactiek niet, als je tegenstander daar al weet van heeft.

Beide woorden worden ook bijvoeglijk gebruikt:

• De strategische ligging van de havenstad maakte dat er in de oorlog langdurig en fel om is gestreden.
• Dat was niet zo tactisch van jou om direct te beginnen over het verdelen van de erfenis.

De betekenis van strategisch ligt dicht bij ‘strategie’: van groot belang om een bepaalde strategie uit te voeren. Maar bij tactisch ligt dat anders. Hier moeten we denken aan ‘tact’, het vermogen om passend te reageren in moeilijke sociale situaties. Daarom spreken we ook van tactische kernwapens. Deze zijn alleen bedoeld voor een beperkte nucleaire oorlog. Dat zou al erg genoeg zijn. Daarom zwijg ik liever over strategische kernwapens.

Er is een betekenisverschil.

stromeloos

zonder doel
Hij zat daar maar stromeloos te zitten, geen afspraken voor vanavond en niets op de tv.

stroomloos

zonder stroom
Gisteravond waren alle huizen in deze straat stroomloos.

Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

Sommige beroepsaanduidingen hebben een meervoud op -lieden en op -lui. Beide vormen zijn goed. Wel is er stijlverschil. De vorm met -lui doet wat ouderwets aan, maar ook de vorm met -lieden is al wat verouderd; stuurmannen is meer hedendaags, en dan natuurlijk ook stuurvrouwen.

Voor andere woorden met een meervoud op -lieden en -lui kijkt u bij ambachtslieden / ambachtslui.

Er is een betekenisverschil.

sympathiek

aardig, innemend
Achter dat sympathieke gezicht schuilt een kille moordenaar.

sympathisch

medische term voor een deel van ons zenuwstelsel
Het symphatisch zenuwstelsel zorgt er onder andere voor dat het hart sneller klopt bij hoge activiteit.

Het onderscheid -iek / -isch veroorzaakt ook bij fysiek / fysisch een betekenisverschil. Zo ook bij excentriek / excentrisch. Maar er is geen verschil in betekenis tussen melancholiek en melancholisch en tussen komiek en komisch. Overigens kent niet elk stamwoord beide vormen; we kennen naast ludiek niet ludisch, en naast rustiek niet rustisch.

Er is een duidelijk betekenisverschil.

systematisch       

volgens een bepaald systeem, methodisch, volgens een vast plan

• Volgens Novib is er sprake van systematische uitbuiting van Braziliaanse koffieboeren.
• Systematisch zoeken betekent dat je van te voren nadenkt over de termen die je in je zoekopdracht gebruikt.

systemisch         

van invloed op het hele systeem, ‘systeembreed’.

• Dit bestrijdingsmiddel is systemisch: het wordt door de plantenwortels opgenomen.    
• China is een systemische rivaal van het vrije westen omdat het een heel ander bestuurssysteem nastreeft.

Het woord systematisch wordt ook wel gebruikt in de betekenis ‘voortdurend’: Ik word de laatste maanden systematisch te vroeg wakker. Maar dit is toch wat overdreven als je gewoon ‘steeds’ bedoelt.

Het woord systemisch was oorspronkelijk een medische term voor ‘heel het lichaam betreffend’, zoals in: Deze infectie uit zich eerst lokaal, maar kan later systemisch worden. Vandaaruit kreeg het ook de betekenis ‘systeembreed’. Het verschil met systematisch is dus heel duidelijk. En dan kunnen de volgende vragen niet moeilijk zijn. Wat vult u in?

1. In deze cursus kijken we naar ‘wetmatigheden’ van systemen. Bijvoorbeeld dat in een organisatie een nieuwe manager het steeds maximaal een jaar volhoudt. De cursus heet Toegepaste Systematische/Systemische Kennis.

2. De beruchte toeslagenaffaire bij de Belastingdienst is een voorbeeld van institutioneel of systematisch/systemisch racisme.

Voorbeeld 1 geeft geen problemen. Het gaat om het hele systeem, dus systemisch. De combinatie systematische kennis komt ook voor, maar dan in een betekenis die tegenovergesteld is aan ‘algemene’ of ‘holistische’ kennis, bijvoorbeeld: Er ontbreekt systematische kennis over de gevolgen van de woningmarktcrisis.

Voorbeeld 2 geeft discussie. De toeslagenaffaire hoort bij een bepaalde institutie (de overheid), dus is het ‘institutioneel racisme’. En een institutie, dat is het hele systeem. Dus zou het systemisch moeten zijn. Maar voor de aanwijzingen om bepaalde aanvragen extra te controleren bestond wel een plan van aanpak. Dus zou het systematisch moeten zijn. Beide woorden zijn dus juist. Ach, laten we ze hier maar schrappen want de toevoeging ‘institutioneel’ is al schaamteverwekkend genoeg.